Tekst dr Mile Medigović-Stefanović Umetničke ekspoziture Kanjoševog lika, je osvojio 1. mjesto na anonimnom konkursu za književnu nagradu ”Andra Gavrilović” 2012. Objavljen je u zborniku radova Crte i reze: izbor radova sa Književnog konkursa ”Andra Gavrilović”, 4, 2011, Svilajnac.
UMJETNIČKE EKSPOZITURE KANJOŠEVOG LIKA
(legenda je istinitija od svake stvarnosti)
Mi ćemo im ubiti Furlana, da oni ne opogane ruke,
a to će nam biti zadužbina ko da smo magarcu oprali rep!
Još će nam poslije malo popritegnuti uzdu da se ne posilimo!
A žalbe će naše primati ko i ovu Kanjoševu: dođi sjutra, dođi dogodine!
Ne crkni međede, dok čele med ne prikupe…
Kanjoš Macedonović / Vida Ognjenović
Literana i pozorišna prošlost i sadašnjost iščitavaju se i ovaploćuju u svevremenosti mitologema. Semantika mitskog sižea o narativnoj figuri Kanjoša Macedonovića, istrajava na binarnosti odnosa: kolektiv – pojedinac, jači – slabiji, vlastodršci – pučanstvo, čast – nečast, pravda – nepravda, ovjde – tamo… Idealizovanje sna o vječnoj pobjedi pravde pripada registru zastarelih modela romantizma, ali, raspoređen u živuće društvene okvire, taj san je jedino ljudsko pribježište na sirovoj sceni kolektivne sudbine. Davnih dana, od kada je u zabavniku Dubrovnik za 1870.[1] objavljena pripovjetka Stefana Mitrova Ljubiše Kanjoš Macedonović, pa do danas, traju književno-umjetničke varijacije priče o Kanjošu. Paradigma se proširuje, odstupa, uvija, približava i udaljava od izvorne verzije. Primarni tekst nanovo se aktuelizuje, a noseći mitološki stereotip transformiše se i pretapa u prepoznatljivu zbilju. Fikcionalizacija istorije i priča, pretvaranje starih u nove književne produkte, bila je povodom Ljubišinih djela predmetom osvjetljavanja sa svih strana, i u sinhronoj i u dijahronoj ravni. Prošlost sadašnjosti ili sadašnjost prošlosti u našoj vremenskoj izgubljenosti, koincidiraju sa prostornim i temporalnim odrednicama dramatizacije Ljubišinih pripovesti.
Novo Vuković, promišljajući o delu Stefana Mitrova Ljubiše, naglasio je iz atmosfere Devete sobe: „Ono zrači dahom starih vremena, patinom arhaike, arhetipskim nabojem utkanim u našu etničku matricu. U njemu je jedan svijet i jedan prostor kuda je istorija koračala teškim hodom – svijet i prostor tadašnje Crne Gore i Primorja, sudbinski postavljeni između najvećih državnih sila i njihovih političkih kombinatorika. Fikcionalizacija tog svijeta i njegovog istorijskog i geografskog konteksta zapravo je omogućila njegovo trajanje u jednoj drugoj ravni, očitovanje dubljih istina o njemu i doživljavanje velikih vrijednosti koje je imao. Likovi Ljubišinog književnog svijeta, kao malo koji u našoj cjelokupnoj literaturi, uspjelo predstavljaju vitalnost, darovitost i duhovni potencijal jedne rase, ali isto tako i njenu nepraktičnost i iracionalnost koje zapadni svijet nije nikad razumio. “
„Prefiguracija“ priča iz petnaestog vijeka ostvaruje se u ime visokih ciljeva etike i estetike; radi književnosti same i uvjerenja da umjetnost podstiče humanost i popravlja ljude. Danas je humanost na ispitu. Na Ljubišin način to je prepuštenu Vuku Dojčeviću: „… hotio bih da se iznesu na vidjelo divni ogledi našijeg junaka, mudraca, književnika, ženskijeg gláva, što su služili časti i imenu srcem, pameću, poukom, a pregoreli otadžbini život, imuće, porod i mir. Htio bih da se, spored tiju vrlina, gdjegdje ošibnu poroci našega puka, najviše osveta, sutuka, predrasuda, kletva i kunidba, kako bi se ogledao u prvijem, a pomrzio na potonje; i to sve da se ispriča prosto, naravno, u narodnoj odjeći, bez natege i gruboće, gdjegdje ljudskom šalom, a vazda, da ti se mili čuti; jer ljudi nijesu ni andjeli ni djavoli nego ljudi, prignuti čas dobru, čas zlu, kako ih nagoni ćud, nevolja, prigoda i hrđava družba. Tako bi se združila nedružina: korist i zabava, pouka i šala; a namirila večernja danguba obilatom žnjetvom divnijeh primjera. “[2]
Proza iz 19. vijeka našla je svoju filijaciju u dramskom tekstu Kanjoš Macedonović Vide Ognjenović. Posvećena preispitivanju mitova iz opterećujućeg istorijskog bagaža – provjerivši to i u gorko-sjetnoj komediji Je li bilo kneževe večere?, kroz uspješno „menjanje ustaljene slike o nacionalnim veličinama“ – nastavila je to i u dramskom tekstu o Kanjošu a potom i u pozorišnim režijama 1989. i 2011. godine. Zabašuren ispod istorijskog i jezičkog okvira Kanjoš Macedonović je prosvjetljen svježijom semantizacijom. Kretivnim činom i posredovanjem autorkinog vodiča duše razvio se iz jedne naracije u prepravljenu sliku koja opominje. U dramatizaciji Boža Koprivice i pod dirigentskom optikom režiserke melanholične drame, desio se „čeoni sudar“ književne i pozorišne umjetnosti. Drama je komponovana na nekoliko motivskih segmenata: ponešto o paštrovskoj Pepeljugi, o ljubavi i djevojačkom grabežu, u sjenci priče o odbrani umjetničkih prava. Vida Ognjenović je svoje pozorišno poslanje usmjerila ka mijenjanju stereotipa o Kanjoševom liku, dovodeći u pitanje ishod pripovjedne matrice. Noseći stubovi ove konstrukcije su: Kanjošev dolazak iz Mletaka i plemensko zaduženje da se tamo vrati i ubije Furlana, a potom odjeci tih priča u savremenom ambijentu. Dva junaka su ulogama, porijeklom i statusom istorodni izdanci u okrilju duždeve „prevedrosti“.
Motivacije za reinkarniranje Ljubišinih paštrovskih tema, kombinovanih u „kovnici pučkih umotvorina“, nalazimo u apoftegmi Vide Ognjenović i u ime svih Ljubišinih djelatnih ciljeva, radi „ravnoteže u svetu ideja“[3] Pokretljivost tradicionalnih tekstova, ovog puta Ljubišinog Kanjoša i priča Vuka Dojčevića, a s naklonošću i narodne legende o Jegoru, podstiče unutrašnja energija učitavanja sjećanja i upisivanja zavičajnog bola u nove književne pasoše. Autoreferencijalno kao autoprezentacija proširuje se na sve one tekstove koji su odabrani za predmet prikazivanja, a na izvestan način se konvertuju u „sliku sopstvene proizvodnje“. Osluškujući priče iz „usmene biblioteke“ Vida Ognjenović je svoju autoreferencijalnost objasnila kao neminovno poetsko intervenisanje u jednom prostoru. „Ima mesta gde se ukrštaju vazdušne struje i obrazuju ružu vetrova, ovaj grad i ovo podneblje je raskršće gde se stvara ruža mitova. Delovi priča, varijante legendi i kaža stizale su i još stižu ovamo svojim načinom, i morem, i kopnom, iz raznih vremena i kultura, a ovde se slobodno spajaju i kombinuju u nove mitske celine.“[4]
U iščekivanju podignute zavjese na premijeri predstave Kanjoš Macedonović (22. oktobar 2011), prelistava se katalog; na slici, koju neko drži – možda brodolomnik, veliki talas prekrio je sve i izašao iz rama. Da li je to morski talas, ili samo privid odraza natkriljenog venecijanskog lava? Slutimo, svijet ispod je umreženo društvo Ljubišinih čitalaca, starih i novih interpretatora viševjekovnih narativa, dramskih stvaralaca (pisaca, dramaturga, kompozitora, režisera, glumaca) i pozorišnih gledalaca i tumača. Zbrku utisaka razreši vrijeme kad se more smiri u predvečerja bonace. Kodovi svježih pozorišnih poruka odvrću metafore patiniranih prizora, doživljenih u paštrovskim uvalama ljeta 1989. godine.
Pretiču nove iluzije sjećanja stara, kao u impresijama Boža Koprivice: “Početkom juna počele su probe novog Kanjoša Macedonovića. Prvih nedelju dana imao sam likovne i zvučne halucinacije. Prikaze. Vidim Žarka Lauševića kao Kanjoša kako sedi u stolovači, i odgovara paštrovskom zboru ‘kako bi’ u Mlecima: A, E, OUF, IH… I vidim Ivku, Vesnu Trivalić, zaljubljenu u Kanjoša. Ivka sa zelenim očima, zelenim kao more u priči Skočidjevojka S. M. Ljubiše. Pa čujem kako sikti, kako se svađa: ‘To si mu ti podmetnula neđe tvoj rubac, vještice… Ne laj, ne laži! Ne kuni se krivo! Ono su ti polubraća… Smela me ona ćosava ikona… ako se neću strmoglaviti s one stijene u more… Ono će biti skočidjevojka’. Vidim daskala, Petra Kralja, i kako sevaju njegove oči, na Malom žalu, na Kraljičinoj plaži u Miločeru. Pa čujem: ‘Valja li brada? Valja li brada?’ I Daskale s novom ikonom Svetog Nikole, starog. Pa vidim drugog Petra, Petra Božovića, Furlana na Pizanu u Budvi. On se zaista (u)topio, iz noći u noć, u pristaništu u Budvi, i čujem kako pita Kanjoša: ‘Imaš li konaka u gradu?!’ Pa dalje: ‘… od sviju rabota, pogibija je najposranija…’ i čujem: Jedino što u njih valja to su žene… vidraste, a plaminjaju pogledom.”[5] Doživljaj Boža Koprivice na ljetnjoj premijeri 1989. razlikuje se od onog sa reprize na tri iste lokacije (Praskvica, Kraljičina plaža i Pizano), kiša nije padala u Miločeru, samo su boljele noge od stajanja. Vida je uvijek bila u publici, a ostalo je zapisano u A dužni nijesmo nikome osim ljubavi. [6]
Kako podesiti senzibilitet na novu predstavu, kad je ona davna zapamćena kao neka baroknost u raskoši prirodnog ambijenta. Odabrani glumci, izvanredni dijalozi, scenografija, kostimi, bogatstvo teatarskog izraza, imali su neku pozlatu. Poster Kanjoša – Žarka Lauševića u rustičnom kostimu, dominirale su kraljevske crvenozlatne nijanse – držan je u školskom kabinetu dok nije izblijedio. Slično kao u pripovjesti, opisana je i u dramskom tekstu ta njegova odežda: “Te se ja odjednem u zelenu dolamu od kadife, onu što sam lani krojio u Dubrovniku. Ječerma i dokoljenice u čistoj srmi. Mač španjolski, djedov. Na glavi čelenka, a u njoj pero labudovo, ma skoro moje visine. Uvedoše me nakićene sluge u palac, kad tamo krcato gospode, svi u žeženoj i navezenoj svili. Okupiše se oko mene. Uzrojiše se, zagledaju mi robu, čude se.”
Vida Ognjenović je inaugurator i pozorišni objedinitelj životnijih gledišta na stare uzore, zbog kojih su sve naše uzaludne seobe. Restaurirana postavka Kanjoša Macedonovića generiše produbljenu asocijativnost, pleme Paštrovići živi jedan zatvoreni život provincijske sredine, bez obzira na prednost otvorenosti i veza morskim putevima. Igra je struktuirana na više nivoa i odstupa od primarnog predloška pripovijesti, ali ne i od Ljubišinih fragmenata u Pričanjima… Uvodni prizor poslušnica ispred crkve, okupljanje saplemenika, rješavanje spornih odnosa unutar zajednice, njihova rasuđivanja i oslanjanja na slijepe i dementne autoritete, čita se u kompleksnijem ključu. Mizanscen, izraziti tempo ženskih i muških likova, posebno Kanjoša (živ i ćeperan, da bi se na igli vrtio) vodi jasnom cilju, ostvariti pravo na sopstveno mišljenje i samostalno odlučivati. A to se ne može bez energije i pokretljivosti duha. Pred nama se se skidaju maske kolektivnih zabluda i predrasuda. Ljudi su u tom ambijentu zarobljenici tradicionalnih vrijednosti, a pri tom sopstvenu važnost uzdižu bez pokrića, jer među njima ima i podozrivih, lažljivih, nadobudnih, opakih i naivnih. Zračenje ženske energije eksponirano je u duhu osvojenih prava na ispoljavanje delikatnih uloga. Jezik dramskih učesnika je iz bogate riznice „pučkog krasnorečja“ i provodnik pozitivnog elektriciteta koji treba sačuvati kao najbolji brend primorske izvorne baštine.
Djelo naglašene dramaturške i režiserske kondicije bliže je sadašnjosti, iako evocira period između dva svjetska rata. Kanjoš i svi protagonisti nove verzije pripadaju drugom vremenu i drugoj emociji. Scena u Narodnom pozorištu je svedenija, ali izvornost i asocijativnost jezika i izgovorenih replika poentiraju kao vrhunski doživljaj. Izvanredni ansambl i glumačka podjela[7]; protagonisti jednostavnije kostimirani u odnosu na prvu predstavu; redukovani dramski efekti i poruke cjelokupnog artefakta odražavaju u tri čina savremeni trenutak. Pozorišna vještina usmjerava pažnju gledalaca na koheziju izvođačkog rada od početka do kraja: vertikalu scenskih sužavanja i širenja prizora, mizanscen, govor, dijaloge, svjetla i usklađenost muzičkih sekvenci sa dramskim tokom. Stereotipni tematski predložak o neravnopravnom sučeljavanju Kanjoša i Furlana, razlaže se u nove forme i metafore naših bliskih i udaljenih bjelosvjetskih odnosa. Dužd je vladar planete, globalna pošast, njemu uvijek neko prijeti, a neko, uvijek neznatan i malen, podmeće se za spasenje te nadmoćne figure. I biva da je džin onaj što prijeti, uveličan strahom duždevih podanika i razmaženika, dok izmaknuto pučanstvo kočoperno licitira hrabrost i spremnost da izađe na megdan i pogubi napasnika. Kanjoš je dvosmisleni izabranik, spreman da izvrši „ubistvo duždevom rukom“; odrađuje manje radi sopstvenog zadovoljstva, a više zbog hvalisavosti i da pomogne plemenu. Paradoksalno, ali istinito, Kanjoš i Furlan, jedan protiv drugog, a obojici je dužd neprijatelj.
Sugestivni Božo Koprivica kao da diktira i ovom tekstu: Igra se utakmica života, teren je poznat – Venecija; kapiten gostiju – Igor Đorđević je prima klasa, dok smišlja kako da ostvari svoj plan „pravi prekršaj“ i na primjedbe domaćina prepotentno odgovara: „Moja gospodo, bolji i viši pođoše boljima i višijema, a ja jedva vas dopadoh!“ Tu je vrhunac Ljubišine depatetizacije, a Vida Ognjenović nastavlja da spušta niz „skaline“ agonsko i sumnjivo herojsko, u želji da pleme otrijezni od kompleksa viška vrednosti. Demistifikacija je na vrhuncu u trenutku sučeljavanja Kanjoša i Furlana. Neprepoznati, njih dvojica se zbližavaju na onoj najkrhkijoj ljudskoj instanci – ranjivi zbog duždeve zaboravnosti i samovolje – nude utočišta jedan drugom.
VITEZ ŽELJEZNE KRUNE U STAKLENOJ BAŠTI
Iako su u paštrovskom podneblju i životima tih ljudi prvo bili Mleci, a posle Austrija, nema priče o Kanjošu bez konteksta u kome je napisana. Bečki dani poslanika Carevinskog veća S. M. Ljubiše proticali su stalnoj nostalgičnosti i preispitivanju. Neprerušenu čežnju za zavičajem iskreno je ispovedao u pismima svom odanom prijatelju Iliji Račeti, u jednom iz 1873. zajecao je: “Ti mi pišeš da mi je blago što sam amo! A mene kad na um panu trešnje, biži, bob, srdele, skuševi, lice i gofi dao bih đavolu sva vijeća velika i mala… Kad mi na um pane sve to, a najviše da sam daleko od prijatelja, svojte i familije, dođe mi da puknem među ovijem svijetom koji nema ni duše ni čuvstva”. Kakav je to bio senzibilitet, u želji da omiriše more dolazio je na Južnu stanicu gdje je pristizao voz iz Trsta i Dalmacije. Tu je bila čuvena “restauracija” gdje se mogla utoliti glad za morskom ribom i školjkama i udahnuti zavičajni povjetarac. Beč je bio poslednja stanica odsutnog mora, a pisanje jedini spas, pasija u koju ga je uvela supruga. Zamislite jednostavnost priznanja da ga je Sofija nagovorila da piše, dok on u svojoj skromnosti zna uzaludnost punjenja književnih polica. Igra pisanja je beskonačno ulančavanje smisla života, da odagna bečku samoću Ljubiša piše, učinci su se dopali našoj publici u Beču i drugde. Raskoš zavičajnog jezika, fantazije i umotvorine predao je svom favoritu Vuku Dojčeviću. Duh ovog spadala upio je lukavstvo i lakrdijaštvo svjetskih pustolova Lazarilja od Tormesa, Simplicisimusa, Tila Ojlenšpigela i Žila Blaza.[8] Čitaoci bečke Srpske zore nestrpljivo su iščekivali nove brojeve, omolila su im Ljubišina pričanja. Sklon retoričkoj afektaciji, Ljubiša je prozvao svog “glumca” Vuka Dojčevića da se umjesto njega igra i priveže za kotvu utile e dolce.
Poslanik Carevinskog veća posjećivao je operu, osluškivao muziku građanskog Beča, volio Vagnera, ali manje od italijanske muzike; promišljao venecijanske izazove i mletačku prevrtljivost, a kroz to na svoj način udijevao smijeh i tugu lične i narodne patnje. Zavodljivost bečke muzike smjestila se i u Vinaverov tekst: “Druga je muzika Mocartova. Nigde je nema, svugde je, trepet, prisustvo, odlet, sjaja bez sijanja, misao bez misli, sve slutnje bez slutnji… Između dvije ove muzike, obije mudre: – prva je mudra u mudrosti, druga mudra bez mudrosti – priviđa se, pripija se, tetura se, obara, baca, juri, pada, pijanstvuje, luduje, očajava: Betoven… Priviđa mu se igra: laka, bezbrižna, nasmijana i bezazlena. Igra ulazi u zvukove. Ona traje, ona prijeti da osvoji, da prekrili sve. Ali Betoven osjeća da je igra suviše neozbiljna, on je pušta teška srca, i još teža srca on je davi. Posle svakog pokušaja igre, kada se u grohot nasmeje jedna ljupka šala, kada se primiču povorke bez problema i bez teške misli, Betoven odjednom prekida, siječe, lomi. Igra je slomljena kao neozbiljna i nedostojna.”[9]
Povezanost Beča i južnog mora, posredstvom muzičke senzibilnosti, izvanredno je iznijansirala Vida Ognjenović u Jegorovom putu. U trećoj sceni Betoven je more drame Jegorov put, kancelijer Austrijske regionalne uprave u Budvi vodi dijalog sa ženom, a ona je opsjednuta bečkom atmosferom i muzikom. Raspravljaju o tome kako je Betoven pogriješio što je Treću simfoniju U spomen na jednog velikog heroja nazvao po Napoleonu, pa je, uvidjevši da se uobraženi ludak Napoleon “širi kao požar”, pokajao i preimenovao u Eroiku. Ova simfonija je izvedena u Beču uoči Prvog svetskog rata.
“Alma: More je Betoven.
Kancelijer: Samo more nije bonapartist!
Alma: Mocart je grgoljav potočić, brz i pjenušav, rijeke su spore majestetične, kao Hendl, ili kao Hajdn, a more je Betoven.
Kancelijer: Betoven je mizerni bonapartist!
Alma: More! Iz uraganske siline i gruvanja valova, zna da pređe u čudna skerca, ali bez mocartovskih đinđuva…”[10]
Preko ovih fragmenata pokušavamo da izdvojimo načine artikulacije umjetnosti i njene profetske uloge. Umjetnička sloboda je neprikosnovena, ali je predmet kolektivnog prosuđivanja. Individualno pravo na grešku u umjetnosti brani i Ljubiša i Vida Ognjenović. Ikoničar može naslikati svece po svom nahođenju ili nekom nedostupnom uzoru, a ne samo u kalupu kolektivne vizuelizacije. Ni Betovenova “Eroika” ni daskalov “Sveti Nikola” nisu “roba s greškom”. I sve to, a i još neke posebnosti, upisala je Vida Ognjenović i u svoje melanholične drame: Kanjoš Macedonović i Don Krsto. Shvatimo i ovo kao prilog stare upitanosti, može li se stvarati izvan diskursa kolektivnog autoriteta, a koja se cijena plaća ako slijedimo sopstvenu imaginaciju i stvaralačku neprikosnovenost, onda kada se vrijeme stvaranja umjetničkog djela poklapa sa izazovima istorijske pozornice?
KANJOŠ U GRADU METAMORFOZA I SMRTI
Carigrad je svijet, a Mleci su cvijet!
Opstanak levantinske priče o Kanjošu Macedonoviću i Vuku Dojčeviću u arealu mediteranske kulture, omogućile su trajne Ljubišine reminiscencije na istinske vrijednosti. Dva podeljena svijeta, Paštrovići i Mleci na herojskom poligonu nadmetanja, gdje “inferiorniji” neočekivano pobjeđuje, stala su u efektni bilans “paštrovskog viteza”[11] i zajednice kojoj pripada. Ljubišina zavičajna istoriografija sažeta je u tekstu Opštestvo paštrovsko u Okružiju kotorskom: “Ovo je opštestvo kroz razna mnoga stoletija mnogim različnim vladjeteljima, privrženo i podloženo bivalo, i pod svima umjelo je bez oskvrnjenija svoju narodnju nezavisimost održati, svoje sopstvene zakone i uredbe s kojima se među sobom upravljalo, sveto sačuvati, i svoje običaje ne pogaziti čak do skorašnji krvavi vremena, koja su s početkom nastojećega vijeka ovu čast Evrope nesrećno osjetila bila.”[12] Plemensku konfiguraciju otjelovljuju četiri suđe i dvanaest plemenskih vlastelina; nalazimo ih okupljene na Drobnom pijesku u uvodu pripovetke, a potom slijedi povezanost sa Mlecima: “Kad ih gladne godine 1423. početkom travnja premami i prevari pomorski vojevoda Bembo da se svojevoljno metnu pod zakrilje krilatog lava svetog Marka, da ih tobož Turčin ne oprži, ugovore pismeno na Drobnom pijesku da će im se ostaviti u svoj cjelini starostavnik, i da im se neće uzimati nikakav porez i danak novčani ni krvni. Ne pitaj me kako je Venecija svoju riječ održala, i kako je malo-pomalo krnjila i postrizala ove ugovorene sloboštine; to znaš sam, ili se lako dosjetiti možeš.”[13]
Tada a i zauvek Mleci su izazov umjetničkih i naučnih nadahnuća, lijepo pristanište razlivenih tragalaca u strahu od potonuća u skučenim i “plitkim lokvama” rođene obale. Iz “ruže mitova” od torture zavičaja otišli su Stjepan Zanović, Krsto Ivanović, slikari braća Bocarić… Pristigla duhovna energija morala je da se kontroliše u svako doba. Otuda i toliko žbirova i prosočnika nad onima što uče i čitaju knjige o Galileju. Obećavala je mletačka prevedrost blago iz svojih riznica onima što se umjesto njih podmeću, ali u slatkorječivoj ispraznosti ostala je dužna mnogima. Zapažanja o venedičkoj pritvornosti i lažljivosti prožela su i pisma Albrehta Direra koja je slao svom uzoru Vilibaldu Pirkhajmeru iz primamljive Venecije s kraja XV veka, a od tada seže i legenda o Kanjošu. “Koliko sam želeo da ste ovde u Veneciji, toliko je dragih ljudi ovde među Italijanima koji iz dana u dan sve više traže moje prijateljstvo – što mi vrlo godi – ljudi od ukusa, učenih, dobrih svirača na lauti, frulaša, poznavalaca slikarstva, ljudi od prefinjenog osećaja i čestitosti, koji mi ukazuju veliku čast i poštovanje. S druge strane, među njima takođe ima i najbednijih, najlažljivijih nitkova, za koje jedva da sam poverovao da hodaju ovom zemljom; pa ipak, ko ih zna, pomisliće da su najfiniji ljudi na ovom svetu. Ne mogu a da se u sebi ne nasmejem: svesni su da je njihovo nevaljalstvo dobro poznato, ali to ih uopšte ne brine.”[14] Renesansna erotičnost i nemir čula oslobodili su mladog Direra religioznih stega i tu je naslikao potret Venecijanke, njen duh i tijelo pripadaju ovom svijetu senzualnosti. Naša uobrazilja može duždevu kćer, zaručnicu Furlanovu iz predstave Kanjoš Macedonović, porediti sa tim zavodljivim portretom koji se nalazi u Likovnoj galeriji Bečkog umjetničkog muzeja. Venecijanka je dvojnica prosvijetljenih djevojaka: Ivke, Katne, Đovane Gracije, Lucije – onih čija je svila pokrivena pjesmom Lijepoj ženi koja je iz nestašluka izlazila iz kuće u vrijeme kad je sniježilo.
Kompozitni identiteti mnogih paštrovskih sunarodnika upijali su čežnju za Serenisimom. Ona je bila mesto izbavljenja, provokacija i šansa. U dijalogu između dva brata, a povodom prednosti “ođe i tamo”, glavni lik u drami Don Krsto najavljuje razloge svog odlaska u Veneciju: “Krijem i zaboravljam ono što znam, a nekmoli da što novo naučim, pokle mi je ođe mlogo i ovo znanje. Dotužilo mi je da živim đe sam sam sebi razgovor… Obrekao sam se crkvi i knjizi, a promisli samo šta je knjiga tamo preko pečatano, a da ja za njig ne znam. Htio bih da učim pravu muziku, mimo ovoga što ti i ja tamburamo, a ko će mi pokazat. Ođe me sve za čim žudim dockan nalazi.” Za Kanjoša je znao don Krsto Ivanović[15], poeta, ljubitelj muzike, pisac libreta za opere sa alegorijskim i mitološkim motivima, poznavalac mletačkog teatra, kanonik bazilike Svetog Marka u Veneciji i istoričar odnosa između Mletaka i Turaka. I njegov život protekao je u mediteranskoj melanholiji koja se činom stranstvovanja uvećavala i širila, posebno, ako se osvijetli drama ljubavi, u kojoj brat i on vole istu ženu.
Povodi da izmjerimo pozorišne učinke dramatizacije čuvene pripovetke Stefana Mitrova Ljubiše, vraćaju nas u vrijeme narastanja fašizma i uvoda u Drugi svetski rat, kad je juna 1940. godine premijerno, scena Malog pozorišta Manjež na Vračaru, izvedena predstava Kanjoš Macedonović koju je dramatizovao Dimitrije Mita Dimitrijević[16] a režirao Jurij Rakitin[17]. Uoči premijere saradnici beogradskih listova izvijestili su o predstavi, (Vreme, Pravda), a podsticaje dramaturga vidjeli su pod plaštom opštih zbivanja i socijalne pravde, “pod prizmom tragične sadašnjosti, borbe malih sa velikima”. Ta predstava je kritički ocijenjena u beogradskoj periodici toga doba. Prvi odjek nalazimo u tekstu Stanislava Vinavera u Vremenu (9. jul 1940), i tu ocjene dramskog teksta i predstave, s naglaskom na Kanjošev lik: ״Kanjoš jeste epski čovek, nosilac epskih vrednosti, uvek sebi veran, – ali Kanjoš ne radi ni iz inata, ni iz prkosa, ni iz nadahnuća bezdanoga, ni iz plača tragičnog maha. Ne! On radi za svoje pleme, on dobija megdan da bi plemenu povratio stara izvojštena prava. On, doduše, prezire trulež Venecije, kukavištvo eksploatatora, žbire i teror, podvalu i laž, i pre svega nejunački moral visprenih političara. On zna da s njima mora, da se treba držati nova puta i stara prijatelja.״ Na osnovu dramatizacije Mite Dimitrijevića predstavu je izvelo i Narodno pozorište Zetske banovine na Cetinju u septembru 1940. godine. Izvođenje se ocjenjuje kao djelo bez naročitih pretenzija, ali da je aktuelan za prikazivanje “baš u danima velikih strahota i čudnih poremećaja koji se dešavaju u Evropi”.[18]
EPILOG
Venecija je danas grad karnevala i svijetionik najstarije Evrope, Mediteranske Evrope. Aleksandrija – svijetionik, nekadašnji grad papirusa i trgovine knjigama, je na suprotnoj strani i ima novu biblioteku. Budvu, na pola puta do sredozemnog plavetnila, osnovao je Kadmo, brat boginje Evrope. Mi danas – odavno sa Evropom, samo ne znamo – bliži karnevalizaciji, sanjamo mediteransku Harmoniju na ivici između neba i zemlje. Mediteranska Harmonija postoji samo u snu, u Gradu teatru zimi je dostižna kad ne duva bura, u ljetnjem metežu je nema. Tada se živi u mističnim velovima gužvanja pozorišne i književne poetike između Pizana i crkava, ili na Trgu pesnika. U “Staklenoj bašti” (e kad bi ime podsjećalo na Vinavera) najpoznatijeg budvanskog hotela Grada – emporijuma, kuju trgovačke i profiterske planove (business as usual) stari i novi poslodavci, možda je samo njihov san u harmoniji sa svjetskim. Za to vrijeme Budva dijeli svoju umjetničku intimu sa izabranicima iza Talijinih kulisa, jer je to i najbolje u ovom kreativnom gradu. “Priobalni mediteranski gradić Budva sa okomitim kopnenim zaklonom i širokim vidikom prema pučini, naizgled stameno nedodiriv, pokazao se kao podatna i lako prilagodljiva pozornica za raznovrsnu umetničku invokaciju od književnog i mitskog nasleđa do sasvim modernih pozorišnih i muzičkih dela.”[19]
Zavičajnu impozantnost, budvansku i paštrovsku, otkrivaju: Miroslav Luketić svojim bibliografijama i kulturnoistorijskim monografijama, Lucija Đurašković priređenim izdanjem Budva grad kralja Kadma i Budvanska sela, Božena i Mato Jelušić, čuvajući spomen na Mediteran, kroz knjigu Kako je Budva sanjala Mediteran, a Vida Ognjenović i Božo Koprivica književno-pozorišnim djelima bogate budvanski kulturni reljef primjereno mediteranskoj ljubavi. Osjetljivi na dramske izazove i istorizam društvenih potresa, priredili su novo izvođenje Kanjoša. Otklonom od mistagogije plemenskog života kao da su pogodili da nam slijedi još neko svjetsko ludilo. Tragikomedija u melodramskom ramu – u sadejstvu sa muzičkim songovima Zorana Erića – demontira ovještali sistem zatočenja u kojem još uvek živi zabludelo pleme. Predstava Kanjoša Macedonovića iz 1940. u Beogradu predestinirala je ratne strahote. Vidina varijanta iz 1989. preseljena je sa otvorenog u pozorišno zdanje i odjeknula je 1991. kao opomena. “Kanjoš Macedonović jeste snažna metafora o sukobu šake jada (Paštrovići) i ohole sile (Mlečani) na ovoj Zemljinoj pustovoljini, gde je pravo jačega vazda bilo jedino opipljivo pravo, kao što je opipljivo topovsko đule (ostalo je retorika i navlačenje demokratije) čiju silinu i sami ovih meseci kusamo i skušavamo.”[20] Bori li se Kanjoš protiv “zlog teroriste” u ime dužda koji sve kontroliše i drži mač pravde nad cijelim svijetom, ili je i on uz njega? Unaprijed je to davno vidio i Stanislav Vinaver, pišući o predstavi Kanjoš Macedonović. Profetski djeluju poruke najnovije premijere, plaši s razlogom taj defetizam, lijepo obavijen i pogođen u eseju Boža Koprivice. “Koliko je samo važna ta priča o neprepoznavanju, o ravnodušnosti prema fašizmu koja buja kao kancer. I melje maljem naš život. Novi Kanjoš kao poslednja opomena. I odbrana i(li) poslednji dani. Vreme za nove idole. Svet je toliko pomerio, pre(nagnuo) prema zlu, zlosti, zlobi, da bi ako se ne isprsimo, već (prek)sutra moglo otići u vražju mater. Jezik tog zahuktalog fašizma je cijukanje, mumlanje, baljezgarija, podrigivanje s pevanjem…”[21]
Kanjoš je uspomena na minula vremena, literarna i turistička atrakcija, okamenjeni golubar na Rivi dei sciavoni (nekad bila Riva Degli Slavoni) u vječnom naklonu s pogledom u nepouzdanu budućnost. Možda će se utopljene duše Kanjoša i Furlana – junaka što ne savladaše osnovnu vještinu plivanja uz vodu – naći na nekoj nesimuliranoj zajedničkoj pozornici, tamo gdje je predvideo Vinaver. “Doći će dan: zatvoriće se hiljadu svečanih kafana, sto pozorišta i varijetea umuknuće, glumci kelneri, pevači, umetnici, povrveće u Ameriku i Nemačku i gde ko nađe sklonište, raskošni dućani počeće da trguju peraćim sapunom i gvožđarijom, a goleme opustele banke biće iznajmljeni magacini robe za pretovar na Balkan i dalje…”[22] I za kraj, kad se ugase sva svijetla, izdvajamo najvažnije: Kanjoš, dvolični i uskraćeni trgovac, onako spomenički pognut, poručuje duždu da u istoriji iluzija ne smišlja i ne sponzoriše besmislene uzlete i misije “milosrdnog anđela” u ime “venecijanske dobrote”. Nikako da se u iščekivanju planetarne krotkosti ostvari Vinaverova “apoteoza vedrine” bez ožiljaka.
NAPOMENE
[1] Prodaja Patrijare Brkića. Kanjoš Macedonović /Ljubiša St. – “Dubrovnik”. Zabavnik štionice dubrovačкe za godinu 1870,Dubrovnik, 1871. – Str. 239-272.
[2] Sabrana djela: kritičko izdanje, knj. 2, Pričanja Vuka Dojčevića / St. M. Ljubiša. – Titograd, CANU; Nikšić : Univerzitetska riječ; Budva : Istorijski arhiv, 1988. – Str. 127.
[3] Stefan Mitrov Ljubiša – Vita Activa, ili pohvala jedinstvu suprotnosti / Vida Ognjenović // Književne novine, (01. 09, 1999). – Str. 8. Beseda koju je izgovorila Vida Ognjenović, dobitnica nagrade Stefan Mitrov Ljubiša 10. avgusta 1999. u Budvi – “gradu sastajališta”.
[4] Isto.
[5] Srećan ti novi život, Kanjoše Macedonoviću : reč dramaturga / Božo Koprivica. – Beograd : Narodno pozorište, 2011. – Str. 11-18.
[6] Kiš, Borhes, Maradona / Božo Koprivica. – Beograd : Narodna knjiga, 1996. – Str. 124-133.
[7] Glumački ansambl nove postavke Kanjoša Macedonovića je brojan, među njima su: Igor Đorđević (Kanjoš), Branislav Lečić (Furlan, ražalovani zapovjednik broda, odmjetnik), Predrag Ejdus (Dužd, Francesko Foskari), Branko Jerinić (Stijepo, sudija i uglednik), Tanasije Uzunović (Otac Gerasim, kaluđer putnik), StelaĆetković (Katna, Ivkina maćeha, ugledna matrona), Zorana Bećić (Ivka, nekad pčela, nekad osa, bacila čini na Kanjoša), Jelena Helc (Đovana Gracija Foskari, duždeva kćer koja voli Furlana) i mnogi drugi.
[8] Homo balcanicus, homo heroicus / Petar Džadžić. -Beograd : BIGZ, 1987. – Str. 28.
[9] Beč : staklena bašta na Dunavu / Stanislav Vinaver. – Beograd : Narodna knjiga-Alef, 1999. – Str. 58.
[10] Jegorov put : drama u deset scena sa epilogom u tri stava / Vida Ognjenović. – U : ISTORIJA & ILUZIJA : antologija najnovije srpske drame (1995-2005) II deo [priredili] Vesna Jezerkić, Svetislav Jovanov. – Novi Sad : Sterijino pozorje, 2007. – Str. 79.
[11] Paštrovski vitez je opera, komponovao je Mihovil Logar 1974. za televizijsko prikazivanje prema libretu Mihaila Ražnatovića. .
[12] Sabrana djela: kritičko izdanje. Knj. III, Boj na Visu : Prevodi : Članci : Govori / St. M. Ljubiša. – Str. 127.
[13] Kanjoš Macedonović / S. M. Ljubiša. – Sabrana djela. Knj. I : Pripovjesti crnogorske i primorske. – Titograd : CANU ; Nikšić : Univerzitetska riječ ; Budva : Istorijski arhiv, 1988. – Str. 68-75.
[14] Putovanja u Veneciju i po Nizozemlju / Albreht Direr. – Beograd : Službeni glasnik, 2010. Direr je prvi put došao u Veneciji iz Nirnberga posle ženidbe 1494. godine, drugi put boravio je od 1505. do 1507. Istraživao je naučnu perspektivu i i idealne forme, što je uticalo na njegovu imaginaciju. Nekoliko godina kasnije vratio se u isti grad kao prepoznatljiv umjetnik.
[15] Krsto Ivanović je okosnica dramskog teksta Don Krsto Vide Ognjenović. – U : Don Krsto : drama u dva dela / Vida Ognjenović. – Budva : Grad teatar ; Podgorica : Oktoih ; Beograd : Štampar Makarije, 2007.
[16] Dimitrije Mita Dimitrijević (1879-1952) bio je političar, novinar, književnik i prevodilac. Napisao je osam pozorišnih komada (Računi, Pirovanje, Ljubavnik svoje žene, Sestra Leke kapetana i Večiti Vavilon) koji su prikazivani u Beogradu, Zagrebu, Ljubljani i Sarajevu između dva svjetska rata. Zamerali su Dimitrijeviću što je dramu napisao u stihovima i predstavio preko”tromih i nepoetičnih aleksandrinaca” (Ž. Vukadinović u Politici, 10. jun 1940)
[17] Jurij Ljvovič (Jonin)Rakitin (Harkov, 1882-Novi Sad, 1952), završio je glumačku školu u Petrogradu gdje je bio glumac i režiser. Po izbijanju Oktobarske revolucije napušta Rusiju. Na poziv Milana Grola 1920. priključiće se Narodnom pozorištu u Beogradu, od 1947. do 1952. biće angažovan u Srpskom narodnom pozorištu, gdje je postavio 10 predstava, a predavo je glumu i u Srednjoj pozorišnoj školi; radio je i u Udruženju ruskih emigranata intelektualaca, jedan je od osnivača Saveza ruskih književnika i novinara u Beogradu. Umro je u Novom Sadu i sahranjen na Uspenskom groblju među svojim sunarodnicima. Dostupno na : http://www.lisje.com/sr-lat/uspensko-groblje/109-jurij-ljvovic-rakitin
[18] Predstava Kanjoš Macedonović: četiri čina srpske romantike izvedena je osim u Beogradu i u Narodnom pozorištu Zetske banovine na Cetinju, u režiji Vitomira Bogića a ulogu Kanjoša igrao je glumac Petar Begović. – U : Kanjoš Macedonović – seljanin vitez / [b. a.] // Zetski glasnik, Cetinje, 14. IX 1940.
[19] Jegorovim putem uzbrdo. – U : Nasuprot proročanstvu / Vida Ognjenović. – Beograd : Arhipelag, 2007. – Str. 76.
[20] Naročiti sjaj / Avdo Mujčinović // Politika ekspres, 21 decembar 1991.
[21] Srećan ti novi život, Kanjoše Macedonoviću / Božo Koprivica. – Str. 17.
[22] Beč : staklena bašta na Dunavu / Stanislav Vinaver. – Str. 90. Vinaver je ovaj tekst pisao kada su “još uvek bile sveže rane Prvog svetskog rata”.
O AUTORKI
Mila Medigović-Stefanović (Titograd, 1948) diplomirala na Filološkom fakultetu (Grupa za jugoslovensku i opštu književnost) u Beogradu, magistrirala na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu, doktorirala je na Filološkom fakultetu u Beogradu, na Katedri za bibliotekarstvo i informatiku. Bavi se književnom kritikom, esejistikom i kulturnom istoriografijom. Radila je kao novinar-saradnik, stručni saradnik ili savjetnik u institucijama obrazovanja i vaspitanja, kao srednjoškolski profesor srpskog jezika i književnosti u kragujevačkim srednjim školama, direktor je Narodne biblioteke u Kragujevcu od 1995. do 2001. godine, a potom bibliotekar istraživač do 2008. Autorka je nekoliko monografija, naučnih i stručnih tekstova iz književnosti, bibliotekarstva i kulturne istoriografije. Monografije: Nevesta u svadbenom krugu (1995), Narodna biblioteka u Kragujevcu (1866-2004) (2005) i Jagodinsko bibliotekarstvo (1851-2011) (2011). U pripremi Uramljena ljetovanja (2013) I Bršljan uz kuću (2013). Koordinatorka je ili saradnik projekata SANU i Univerziteta u Kragujevcu, autorka i istraživač dugogodišnjeg potprojekta Muzički život Kragujevca 1835 – 1950. Autorka brojnih tekstova u periodičnim publikacijama, priređivač više značajnih izložbi.
Fotografije redom kako su navedene u prilogu preuzete iz:
Arhiva “Grad teatra” – 2,3,4,10, 15.
Arhiva www.butua.com i www.montenegrina.net – 1,5,6,7,8,9,11,12,13,14,16,17.