Društvo Bauo – Objavljen drugi broj (II/2024) naučnog časopisa “Konteksti kulture: studije iz humanistike i umjetnosti”

nedavno objavljen drugi broj (II/2024) naučnog časopisa “Konteksti kulture: studije iz humanistike i umjetnosti”, u izdanju Društva za kulturni razvoj “Bauo” iz Petrovca na Moru.

Publikaciju uređuju Dušan Medin, doktorand arheologije i Stanka Janković Pivljanin, doktorantkinja istorije književnosti. Podsjećamo, ovu naučnu serijsku publikaciju krajem prošle godine pokrenulo je Društvo “Bauo”, a prvi broj je štampan uz podršku Ministarstva prosvjete, nauke i inovacija Crne Gore.

Časopis “Konteksti kulture: studije iz humanistike i umjetnosti” pokrenut je s ciljem da u fokus interdisciplinarnih i multidisciplinarnih humanističkih istraživanja – arheologije, istorije umjetnosti, istorije, etnologije, kulturne/socijalne antropologije, muzeologije, heritologije, muzikologije, književnosti, lingvistike… – postavi bogato kulturno nasljeđe nastalo na prostoru današnje Crne Gore, Balkana i Mediterana. Premrežen uticajima različitih kultura i civilizacija koje su na njemu ostavile traga, ovaj prostor stoljećima je bivstvovao kao polje dinamične razmjene, u kome su se smjenjivale, premrežavale, međusobno nadilazile i asimilovale različite kulturološke paradigme, formirajući, lotmanovski rečeno, različite semiosfere, u kojima su se neprestano konstruisali, pomjerali i obnavljali različiti semiotički kodovi. Dekodiranje tih kodova u datom prostoru i vremenu ne znači samo otkrivanje granica i semiotičkih sfera jednog svijeta koji je iščezao, već i načina na koji je on oblikovao i naš današnji.

Na vebsajtu časopisa (www.kontekstikulture.me) može se besplatno preuzeti prvi broj časopisa (I/2023), a uskoro će biti postavljen i novi.

RIJEČ UREDNIKA O DRUGOM BROJU ČASOPISA „KONTEKSTI KULTURE“

S velikom radošću primjećujemo da prvi broj naučnog časopisa „Konteksti kulture: studije iz humanistike i umjetnosti“, koji je krajem 2023. pokrenulo Društvo za kulturni razvoj „Bauo“ iz Petrovca na Moru, polako ali sigurno pronalazi put do stručne i šire javnosti kojoj se takođe obraća. Njegovo predstavljanje 7. marta u prepunoj Kamernoj sali Muzičkog centra Crne Gore u Podgorici dodatno to i potvrđuje, kao i činjenica da se tiraž doštampavao.

Drugi broj časopisa „Konteksti kulture“ donosi nam novih devet originalnih i preglednih naučnih pregnuća isto toliko autora iz Crne Gore i inostranstva. Cilj je da ovim izdanjem (pre)ispitujemo puteve kojima se kreće proces semioze – otkrivanja i proizvođenja značenja kroz arheološke tragove, slojevitost i kompleksnost jezika, ali i onda kada u fokusu imamo jednu ključnu ličnost iz crnogorske nacionalne istorije – vladiku i vladara Petra II Petrovića Njegoša.

Arheologija je prešla dug put razvijajući se kroz stoljeća od „starinarske“ prakse i kolekcionarstva do savremenog multidisciplinarnog pristupa koji primjenjuje najnovija znanja i metode prirodnih, tehničkih i medicinskih nauka. Hoditi tragovima njenih otkrića uvijek je istraživački izazovno i uzbudljivo, naročito kada ih posmatramo kroz prizmu kulturnih konteksta. Prva cjelina „Tragovima otkrića“ govori upravo o tome.

Prvi rad u časopisu potpisuju arheolozi prof. dr Martina Blečić Kavur (Slovenija) i Dušan Medin (Crna Gora) „Izgubljene u prijevodima: sjekire albano-crnogorskog tipa s Kufina“ u kojem se detaljno razmatraju osobite bronzane sjekire albano-crnogorskog tipa, nađene tokom 70-ih godina XIX vijeka na nekadašnjoj povijesnoj tromeđi između Austrougarske Monarhije, Crne Gore i Osmanskog carstva. S aspekta istorije arheologije, hronološki je predstavljen istorijat njihovog istraživanja, od prvih objava u XIX stoljeću do savremenih interpretacija i primjene arheometalurških analiza.

Arheolog dr Raško Ramadanski (Srbija), pišući rad pod nazivom „Pečat Petra, arhonta i zaštitnika Srbije“, podrobnije predstavlja jedan izuzetni ranosrednjovjekovni pečat iz vremena ranog XI veka. Fizička i stilska svojstva ovog predmeta predstavljaju važne poveznice sa zajedničkim istorijskim kontekstom i kulturnim nasleđem šireg prostora. Po značaju može se uporediti sa sličnim i od ranije poznatim ranosrednjovekovnim obeležjima vladara iz Duklje, Zahumlja i drugih zemalja. Štaviše, ovaj važan pečat dopušta da se sagleda jedna umnogome nedorečenu ali važnu prelaznu epohu iz prošlosti ovih prostora.

Članak „Materijalna kultura kao zrcalo međukulturnosti XVI vijeka“ doc. dr Zrinke Mileusnić (Slovenija) donosi prikaz jednog metalnog nalaza s potopljenog broda kod Gnalića u Hrvatskoj – dijelu brodske opreme za svakidašnju upotrebu – metalnoj prenosnoj peći. Na peći je ugraviran natpis koji je od samog otkrića ukazivao na mogućnost drugačije interpretacije od prvobitne – da se ne radi o mletačkom trgovačkom brodu s mletačkom posadom, već o posadi koja je razumjela osmansko pismo, a i osmanske simbole. Tako samo na temelju jednog predmeta i natpisa na njemu imamo osnova za prikaz multikulturnosti i društvene dinamike Sredozemlja XVI vijeka, koje se ocrtavaju i u nalazima s potopljenog broda o kojem je ovdje riječ.

Jezik, toliko je puta rečeno, nije samo odraz sredine u kojoj nastaje i ogledalo društvenopolitičkih i kulturnih okolnosti, njegova uloga nije samo referencijalna, već je, u tijesnoj vezi sa mišljenjem – on predstavlja  i način na koji vidimo, ali promišljamo i doživljavamo svijet. O tome je pisano u drugom temateskom bloku časopisa „U ogledalu jezika“.

Dr Pavle Pavlović (Srbija) u svom radu „Poenkare, Vitgenštajn i Hilbertovo nasljeđe: epistemološki kontekst“ kroz Poenkareovu i Vitgenštajnovu reakciju na Hilbertovo formalizovanje matematičkog jezika dovodi u pitanje pozitivističku ideja o totalitetu i univerzalnosti znanja. Pozitivizam Ogista Konta obilježio je XIX vek, a njegovi sljedbenici su odbijali intuitivna ili „prirodna“ razumijevanja fenomena u odnosu na ona izvedena naučnim putem; zahtijevali su sistemski pristup znanju, nastojeći da utemelje naučne teorije na opažljivim fenomenima i strogom logičkom izvođenju i vjerovali da sistem može da da univerzalna i potpuna saznanja o svijetu. Međutim, ovu viziju svijeta dovode u pitanje matematičari s kraja XIX i početka XX veka, pokazujući, na primjeru matematičkog jezika, da dolazak do saznanja, čak i u naizgled strogo logičkom svijetu, kakav je matematički, ne može zaobići važnost inuitivnog poimanja određenih veza i fenomena, te stoga i svijeta, pa i saznanja. Konteksti Vitgenštajnove, Hilbertove i Poenkareove filozofije matematike otkrivaju kontradikcije samog pozitivističkog sistema, uvodeći i u matematiku važnost ne-logičkog, ne strogo strukturalističkog i pozitivističkog.

Dr Jelena Bašanović Čečović (Crna Gora) u tekstu „Leksika crnogorskih narodnih govora kao značajan izvor građe za lingvokulturološka ispitivanja“ analizira određena etnološka, antropološka i lingvokulturološka obilježja ekspresivne leksike na primjeru Rječnika govora okoline Bijelog Polja (Vraneška dolina). Naglašavajući kako su dijalekatski rečnici pouzdani čuvari narodnih govora i njihovog leksičkog blaga, ali i izvori dragocjenih podataka o prošlosti i sadašnjosti ispitivanih područja, načinu života, navikama, kulturi i tradiciji izvornih govornika, njihovim djelatnostima i kontaktima kroz istoriju, te da su i te kako korisna građa za lingvistička i izvanlingvistička ispitivanja, ali i povod za sagledavanje etnoloških, antropoloških, pa i kulturoloških specifičnosti određene govorne zajednice. Na osnovu ekspresivne leksike autorka pokazuje kako narodni govor predstavlja svojevrsni dokument o narodnoj tradiciji, o materijalnoj i duhovnoj kulturi jedne zajednice, ali i njenim socijalnim odnosima i kako se kroz njega izdvajaju regionalne i nacionalne osobenosti u poimanju svijeta i života govornika.

Na koji način diglosija, odnosno egzoglosija svjedoči o društvenim i kulturnim prilikama u Budvi XVIII vijeka pokazuje Gordana Ljubanović (Crna Gora) u radu „Burna sociolingvistička noć: 23. septembar 1813. u ʼDnevnikuʼ don Antuna Kojovića“. Analizirajući jedan fragment iz pomenutog Kojovićevog rukopisa koji se tiče dolaska austrijske vlasti u Budvu – neposredne i prepričane iskaze učesnika u pomenutim događajima – autorka istražuje jezičku strukturu u bilingvalnom diskursu i preključivanje jezičkih kodova u višejezičnoj zajednici, a i istraživanje uloge ideologije u jeziku, gdje se kroz izbor jezika koji vrši autor dnevničkog zapisa otkrivaju njegovi stavovi o etnicitetu, rodu i moći. Takođe, pokazuje kako su se u jednom dramatičnom danu sakupili jezički iskazi aktera kao izrazi različitih identiteta i prelomili u sukobu i kako su svi postupili po zakonitostima svojih kulturnih modela koji uslovljavaju jezičke varijacije, to jest, pojavljuju se kao materijal za istraživanje u kognitivnoj sociolingvistici. 

Treća cjelina „Njegoš: refleksije“ donosi tri rada koja iz posve različitih perspektiva opserviraju velikog crnogorskog vladiku i pjesika u kontekstu svog vremena, ali i u današnjoj ravni razumijevanja i tumačenja.

Dr Dragan Đorđević (Srbija) u tekstu „Poetika planine i Njegošev idiom“ pokazuje snažnu vezu između geografskog prostora koji je iznjedrio Njegoša, njegov život i njegovo djelo. Hajdegerovski rečeno, tvrdi autor, Njegoševo djelo je u celini vertikalizovano, podignuto na planinu, postavljeno na zemlju, a planina je u pravom smislu riječi osnova, fundamentum, temelj te neobične građevine – ambijentalno-poetička konstanta Njegoševog dela i njegov specifikum u korpusu svjetske književnosti. Stoga autor tvrdi da je planina „pozornica“ koja se u cjelokupnom Njegoševom delu uvijek podrazumijeva i nijedan interpretativni postupak tu činjenicu ne smije da zaobiđe. Shodno datoj poetici, pokazaće nam autor dalje, formira se i Njegošev idiom, njegova filozofska i semantična podloga, u kojoj se ogleda i vidik samog „okularnog bića“. 

Drugim, beskonačnim i bestjelesnim visinama, složenošću Njegoševog lirskog izraza bavila se prof. dr Milijana Simonović (Srbija–Poljska) u tekstu o slojevitošću vladičinog lirskog izraza u pjesmi „Noć skuplja vijeka“. Pokazujući dubine pjesnički ličnog, ali i slojeve klasično-religiozne tradicije sa kojima Njegoševo djelo korespondira, autorka nastoji da istovremeno ukaže i na svojevrsni ontološki proces kroz koji je prošao lirski tjelesni motivski ansambl, zajedno sa lirskim ja, te se iz realističkog kruga transformisao u duhovni. Rad predstavlja pokušaj da se još jednom pokaže i razumije smisao izuzetnog stvaralačkog postupka unutar kojeg počiva širok intertekstualni kompleks, koji ne samo da ne sputava lirsku prirodu ovog djela, već obezbjeđuje prostor za rafiniranu i duboku, istovremeno i nagoviještenu i eksplicitnu ličnu dimenziju. Svojevrsna „mudrost tijela“ (teorijski bliska tek modernom dobu), erotičnost i fenomen fizičkog spajanja dva principa, muškog i ženskog, pjesnički su iznijeti motivima koji se do kraja pjesme pretvaraju u motive drugačijeg, transcedentalnog kvaliteta.

Kulturne kontekste otkrivaju toponimi i hodonimi. U radu mr Dušana Medina (Crna Gora) pratimo kako se  kroz istoriju jednog grada i naziva jedne budvanske ulice – Njegoševe (ranije Glavne) iščitavaju slojevi i slojevi različitih kultura i civilizacija koje su ostavile traga na prostoru ovog primorskog grada. Zahvaljujući toponimima i hodonimima mogu se pratiti različite kulturološke i društveno-političke paradigme koje su oblikovale kulturni kontekst date zajednice: od antičkog grada i helenskih kulturnih slojeva do savremenog. Kroz više kratkih „priča“ o ovoj ulici, pokušaće se sagledati njene karakteristike, društvena i kulturna povijest, ali i razvoj grada Budve kroz vjekove, s obzirom na to da se kroz nju prelamala sudbina cijelog grada.

Na kraju časopisa dat je prikaz nedavno objavljene knjige „Ex catahrensia: kratak jezički vodič kroz istoriju Kotora“ autorke Ljiljane Kašćelan, koji potpisuje Stanka Janković Pivljanin.

Stanka Janković Pivljanin i Dušan Medin