Vlado Đ. Duletić:
NEOSTVARENI SNOVI
BUDVANSKOG AKROPOLJA
Strateška kulturna misija koja je budvanskom Akropolju (budvanskoj Kadmeji, Kaštelu Sv. Marije, odnosno Citadeli) osamdesetih godina prošlog vijeka s razlogom namijenjena u okviru utvrđene koncepcije obnove i revitalizacije stare Budva, danas se faktički ne ostvaruje ili se valorizuje u gotovo zanemarljivoj mjeri. Umjesto da bude „epicentar“ i pozornica brojnih kulturnih, turističkih i drugih relevantnih društvenih dešavanja, kompleks objekata na Citadeli (ostaci crkve Sv. Marije, bedemi, kule, nekadašnja vojna kasarna, ambijentalni scenski prostor i dr.) u posljednje vrijeme podsjeća na istrgnuti, usnuli i zaboravljeni dio budvanskog starog grada. Tom vještačkom „iščašenju“ i otuđenju gradske tvrđave iz živog urbanog tkiva drevne Budve naročito je pogodovala apsurdna tranziciona alhemija i privatizacija, koja se – u režiji jugoslovenske armije, ali i budvanske opštine – desila devedesetih godina prošlog vijeka.
Ulaz u Citadelu
Time je ovaj toliko mitsko-istorijski vrijedan i prepoznatljiv lokalitet, na kome je tebanski kralj Kadmo (Evropin brat) još u XV vijeku stare ere utemeljio grad Butoe, počeo postepeno da zamire i gubi na značaju, što se veoma negativno odrazilo na kvalitet ostvarivanja brojnih kulturnih programa i manifestacija od šireg društvenog interesa. Razumije se, sve to govori prvenstveno o nama i našoj kratkovidosti i pohlepnosti, tj. koliko smo kao društvo spremni da – zarad zadovoljenja sitnih partikularističkih interesa – žrtvujemo na planu implementacije strateških razvojnih ciljeva našeg grada.
Zapadne zidine Citadele
Jer, ilustracije radi, teško je i zamisliti, a kamo li „oživotvoriti“ situaciju u kojoj bi atinski Akropolj (ali ne samo on), sa svojim kulturno-istorijskom znamenitostima i vrijednostima, mogao biti privatizovan i time u velikoj mjeri istrgnut iz civilizacijskog miljea Atine i Grčke. Za jedno takvo hipotetičko stanje može se reći da se nalazi u zoni utopije, odnosno da za njega važi poznata latinska izreka „Ad Calendas Graecas“ (o grčkim kalendama), tj nikada. Međutim, na primjeru naše balkanske tranzicije budvanskog Akropolja (grčki akros – vrh ili uzvišenje, polis – grad) pokazuje se da za nas ništa nije toliko sveto i značajno, a da se pritom ne može bezprizorno privatizovati i tako nonšalantno iskopčati iz kulturne i razvojne misije jednog od dvadeset najstarijih gradova u svijetu, koji danas – uz to – preferira da bude turistička metropola prepoznatljiva u evropskim relacijama.
Treba reći da je gradska tvrđava Citadela, posvećena Sv. Mariji, faktički najmonumentalniji građevinski ansambl unutar budvanskih zidina. Na svom uzvišenom mjestu ona se kupa u suncu i dominira svim vizurama Starog grada. Isto tako, kompleks građevina ovog našeg Akropolja (akropolj na grčkom doslovce znači grad na brdu ili uzvišenju) predstavlja jedan od najznačajnijih fortifikacionih objekata na Crnogorskom primorju, kojeg karakteriše rijetka istorijska slojevitost, počev od otkrivenih tragova materijalne kulture još iz antičkih vremena, preko srednjeg vijeka, pa sve do novog doba.
Ostaci crkvice Svete Marije
Za stilsko-hronološku analizu Citadele od velikog značaja bila su sondažna arheološka ispitivanja obavljena u toku 1987. godine. Rezultati tih istraživanja (nađeni pokretni spomenički fond iz helenističkog perioda i dr.) potvrdili su pretpostavku da se prvobitno naselje Budve nalazilo na tom lokalitetu. Otuda smo na samom početku predmetnog zapisa Kaštel Sv. Marije nazvali – pored ostalog – budvanskom Kadmejom, tj. uslovno ga imenovali po mitskom i eponimnom heroju Kadmu, koji je gotovo prije tri i po milenijuma najvjerovatnije na ovom nekadašnjem ostrvcu osnovao predrevnu Budvu. On se kao kanaanski stranac, našavši se među enhelejskim starosjediocima, koji su bili u stalnim ratovima sa ostalim ilirskim plemenima, nije mogao sigurno i bezbjedno osjećati, pa je stoga odlučio da na tadašnjem malom kamenitom školju (prostor koji danas zahvata Citadela) sagradi utvrđenje, oko kojeg će se kasnije razvijati Budva.
Da je prvobitno utvrđenje podignuto na ostrvcu, svjedoči i poznati budvanski hroničar Krsto Ivanović, plemić, kanonik i učitelj grada Budve, koji u svom „Ljetopisu Budve“ (1650) navodi da je Kaštel Budve „sagrađen u staro vrijeme na južnoj strani jednog otočića s visokim zidovima i ravnim površinama“. Dakle, kroz minule vjekove, epohe i milenijume, budvanski Akropolj je, s obzirom na svoju dominantnu poziciju (uzdiže se na stjenovitom, najisturenijem i najuzvišenijem južnom dijelu stare Budve), predstavljao bastion, odnosno glavno odbrambeno uporište grada.
Čitav kompleks Citadele, odnosno kaštela (kastela) opasan je visokim bedemom prema moru u dužini od oko 160 metara. Treba reći da je ovaj bedem čvrsto povezan sa ostalim gradskim zidinama. Takođe, spoljni zid zgrade nekadašnje kasarne prema kopnu formira visoku zaštitu, tako da se budvanskom Akropolju može prići samo stepeništem, koje je sagrađeno na mjestu nekada pokretnog mosta, koji je vremenom uništen.
Scenski prostor na Citadeli
Danas vidljiva i obnovljena tvrđava Citadela ima – uglavnom – graditeljske karakteristike vezane za srednji vijek i austro-ugarski period (XIX vijek). Dio arhitekture otkriven arheološkim iskopavanjima poslije razornog zemljotresa iz 1979. godine pripada helenističkom dobu. Razumije se, sve ovo oslikava starost i istorijsku slojevitost budvanskog Akropolja, odnosno koliko je kroz duboku prošlost građen, pregrađivan, rušen i ponovo podizan.
Najstariji ostaci koji se danas vide u tvrđavi jesu dio bedema sa kapijom i djelovi zidova crkve Sv. Marije. Ovi arhitektonski elementi pripadaju vremenu od XII do XIV vijeka.
Kao što je poznato, Citadela ima dvije kule – na zapadnoj i na istočnoj strani. Jedna od njih je okruglog, a druga nepravilnog oblika. Svakako, posebnu zanimljivost unutar budvanskog Akropolja predstavljaju ostaci crkve Santa Maria de Castello, po kojoj se cijela tvrđava nazivala Kaštel Sv. Marije. U istorijskim izvorima ona se prvi put pominje 1412. godine, kada je u njoj srpski despot Đurađ Branković izdao povelju kojom se mainska porodica Bubić proglašava za plemićku.
Terasa na istočnoj strani Citadele
„Dijelom su je srušili Austrijanci 1837. g. zbog pregrađivanja i izgradnje svog vojnog sistema, tako da se danas teško prepoznaje izgled crkve. Po ostacima se ipak može zaključiti da je predstavljala jednobrodnu građevinu sa polukružnom apsidom na istoku i portalom na zapadnoj strani. Takođe se u zapadnom dijelu, iznad zazidanog portala može nazrijeti da je crkva bila zasvedena poluobličastim svodom. […] Na ostacima sjevernog i dijela zapadnog zida otkriveni su ftagmenti fresko živopisa koji se datuje u XVI – XVII vijek“ (Lucija Đurašković: „Kapije antičkog grada“, dnevni list „Pobjeda“ od 27.01.2007. godine).
Tvrđava Citadela prvi put se pominje 1425. godine, kada je u njoj boravio zetski mitropolit, nakon prelaska iz Prevlake u Vranjinu. Prvobitni venecijanski sklop budvanskog Akropolja osjetno je poremetila austro-ugarska vojna uprava, koja je na njegovoj sjevernoj strani 1836. godine izgradila vojničku kasarnu, sa oštrim i prevelikim volumenom, nalik pograničnim utvrđenjima prema Crnoj Gori.
U prirodnim stihijama, koje su se ovdje često dešavale, objektima Citadele nanošeni su brojni ožiljci i fizička oštećenja. Tako je u posljednjem katastrofalnom zemljotresu iz 1979. godine naročito oštećen dio bedema okrenut prema moru, koji je pretrpio pravu havariju usljed obrušavanja stijene na kojoj je zid bio oslonjen.
Radovi na konstruktivnoj sanaciji ovog dijela bedema, koji su trajali od juna 1986. do decembra 1987. godine, bili su vrlo složeni, komplikovani i zahtjevni. Njihovo izvođenje je iziskivalo maksimalne napore, visoku organizacionu, stručnu i tehničku osposobljenost, a posebno konzervatorsko umijeće investitora i izvođača radova. U sanaciju bedema budvanske Citadele ugrađeno je oko 1.700 m³ betona i ozidano je oko 1.000 m² zida sa kamenom. Na ovaj način obezbijeđen je veoma visok stepen njihove konstruktivne stabilnosti (zbog mogućih budućih seizmičkih udara), uz očuvanje svih onih kvalitativnih obilježja koja ih čine značajnim kulturno-istorijskim spomenikom.
Na pripremi programa i projektnog zadatka sanacije kompleksa objekata budvanskog Akropolja radio je tim sastavljen od eminentnih stručnjaka i poznavaoca aktuelne problematike u planiranju i opredmećenju ovakve vrste konzervatorskih poslova. U kreiranju zastupanog programa funkcionalne organizacije prostora Citadele pošlo se od sljedećih polaznih principa i premisa, i to:
– da se izvrši neophodna integracija slobodnih prostora i objekata,
– da se gradska tvrđava maksimalno otvori za kulturu, turiste i posjetioce, odnosno za korisnike ugostiteljskih i drugih sadržaja,
– da se obezbijedi autentični ambijentalni scenski prostor za izvođenje pozorišnih i drugih kulturnih priredbi i manifestacija,
– da se osigura kontinuirana hodna linija obilaska kastela sa završetkom na najisturenijoj tački vidikovca i
– da se projektima revitalizacije predvide sadržaji kakvi se ne mogu naći u ostalim djelovima budvanskog starog grada.
U vezi s tim posebno je insistirano na jedinstvenosti, neobičnosti i ekskluzivnosti ovog slikovitog i tajanstvenog budvanskog Akropolja. Dosljednom realizacijom ovako postavljenih zahtjeva i principa uspostavljen je izuzetni ambijent, koji omogućava raznovrsno korišćenje prostora Citadele.
Od značajnih građevinskih radova na kompleksu gradske tvrđave, koja zauzima 2.650 m² ili 8% od ukupne površine Starog grada, urađeno je sljedeće, i to:
– obavljena su opsežna arheološka ispitivanja i uklonjena je arhitektura novijeg vremena i manjeg istorijskog značaja,
– zapadna kula (ukupne površine od oko 75 m²) je konstruktivno sanirana i rekonstruisana u prvobitnom obliku,
– izvršena je konzervacija i djelimična rekonstrukcija ostataka crkve Sv. Marije, sa pripadajućim djelovima objekata koji je okružuju,
– nekadašnja austro-ugarska kasarna (površina unutar objekta iznosi oko 600 m²) je konstruktivno sanirana, sa formiranom konstrukcijom prilagođenoj budućoj namjeni i
– istočna kula je konstruktivno sanirana, s tim da je produbljena za smještaj jedne etaže (površina unutrašnjeg prostora je oko 210 m²), dok je terasa od oko 185 m² formirana u sklopu nove konstrukcije zidova unutar kule.
Pogled sa mora na Citadelu
Nakon uspješnog završetka radova predviđenih utvrđenim konceptom obnove i revitalizacije (koji su trajali od kraja 1987. do maja 1988. godine), zanimljivom, prepoznatljivom i misterioznom Kaštelu Sv. Marije ponovo je udahnut život, ojačani su njegovi zidovi i bedemi, a na njegovim atraktivnim scenskim prostorima počele su da se izvode pozorišne predstave iz reprezentativnog programa budvanskog „Grada teatra“.
Međutim, zlatno Periklovo doba za budvanski Akropolj je – nažalost – veoma kratko trajalo. Devedesetih godina prošlog vijeka, u režiji užarenih nacionalnih glava, na prostorima SFR Jugoslavije počeo je da bijesni krvavi građanski i vjerski rat. U tom besmislenom ratu nesrećno je bila involvirana i jugoslovenska armija. U nastalom opštem metežu i nesnalaženju, ona je sredinom devedesetih godina prošlog vijeka za nekoliko stanova prodala tek obnovljeni objekat nekadašnje vojne kasarne na Citadeli, koji se nalazio u njenom vlasništvu. S druge strane, i opština Budva je – sasvim neočekivano – krajem 1997. godine preostali dio gradske tvrđave, putem poravnjanja, ustupila istom subjektu, tj. ranijem kupcu vojne kasarne. Tako je ovaj impresivni fortifikacioni objekat, koji je oduvijek pripadao državi i njenoj vojsci (počev još od vremena mletačke vlasti, preko francuske okupacije i austro-ugarske vladavine, pa sve do Prve i Druge Jugoslavije), spletom određenih nepovoljnih okolnosti, postao privatna svojina.
Prvi, očigledni „rezultat“ ovako obavljene privatizacije budvanskog Akropolja ogledao se u tome što se predstave „Grada teatra“ i druge manifestacije više nijesu mogle odigravati na adaptiranim scenskim prostorima Citadele. Stoga je mističnu scenu na gradskoj tvrđavi zamijenio neugledni i neuslovni prostor iza Osnovne škole „Stefan M. Ljubiša“, na kome se tokom proteklih godina odvijao dio programa budvanskog pozorišnog festivala.
Osim toga, jedan izuzetno vrijedni rimski podni mozaik iz tzv. „villa urbana“ (I-II vijek nove ere) već nekoliko decenija, daleko od očiju javnosti, čami i trune po mračnim budvanskim podrumima, jer se – pored ostalog – ne može obezbijediti adekvatni prostor u kome bi bio restauriran i prezentovan za turističke posjete. Ako se zna da ovaj mozaik likovno iskazuje legendu o postanku Budve, najprirodnije bi bilo – pošto se ne može vratititi na prvobitno mjesto (u hotelu „Avala“) – da se on konzervira i postavi u nekom objektu budvanske Kadmeje (zgradi ranije vojne kasarne i sl.), odnosno ondje gdje je gotovo prije tri i po milenijuma tebanski kralj Kadmo utemeljio drevnu Budvu. Ovakvo rješenje bilo bi posve u duhu poznatih Njegoševih stihova:
„Đe je zrno klicu zametnulo,
onde neka i plodom počine “.
Pogled sa Citadele na ostrvo Sv. Nikola
Nadalje, izgrađeni i otvoreni prostori gradske tvrđave mogli bi se iskoristiti za smještaj pojedinih kulturnih sadražaja (muzejska postavka, galerija, likovna kolonija i dr.), kao i za održavanje raznih kulturnih priredbi i manifestacija (predstave „Grada teatra“ i dr.). Objekti Citadele mogu se – takođe – uspješno valorizovati i za razne turističke, trgovinske i druge poslovne namjene.
Međutim, sve dok se kompleks budvanskog Akrpolja nalazi u privatnom vlasništvu ovakve i slične ideje je objektivno veoma teško oživotvoriti. To – uostalom – najbolje potvrđuje slučaj sa „Gradom teatrom“, čije se pozorišne predstave, nakon privatizacije gradske tvrđave, više nijesu izvodile na njenim prelijepim scenskim prostorima. Iz tih razloga opština Budva mora što prije iskazati vitalni interes da, u dogovoru sa postojećim vlasnikom, otkupi svoj Akropolj. Time bi se stvorili neophodni preduslovi da koncepcija obnove i revitalizacije ovog dijela stare Budve, koja je usvojena još osamdesetih godina prošlog vijeka, bude efikasno i na kvalitetan način opredmećena. A, dok se to ne desi naš budvanski Akropolj nalaziće se pod „hipotekom“ svojih neostvarenih snova, propuštenih šansi i neiskorišćenih mogućnosti.
