Jovo U. Zenović:
Petrovačka Crvena komuna 1920 – 2010.
Povodom devedesetogodišnjice od osnivanja komunističke opštine u Petrovcu, Zenović podsjeća na političko-ideološki ambijent novouspostavljene kraljevine, kao i specifičnosti paštrovske tradicije koje su pogodovale nastanku Crvene komune
Prva komunistička opština opstala duže od godine
Početkom septembra navršilo se 90 godina od osnivanja petrovačke komunističke opštine. Ovaj značajan jubilej nije zvanično obilježen. Partije koje u svom nazivu imaju prefiks „socijaldemokratski“ i „socijalistički“ danas sve manje poklanjaju pažnju njegovanju svijetlih tradicija naše istorije, a sa žaljenjem se može konstatovati da je biološki sat neminovno učinio svoje, pa se ovoga puta nije oglasio Odbor za sakupljanje istorijske građe o Paštrovićima, koji je bio zaslužan što su ovaj i mnogi drugi događaji iz prošlosti istrgnuti od zaborava.
Iz raspoloživih podataka nije moguće tačno saznati kada su održani opštinski izbori u Petrovcu. Na osnovu posrednih podataka zaključuje se da je to bilo početkom septembra 1920. godine. Savo K. Vuković, kao novoizabrani predsjednik opštine prvi dokument potpisuje 3. septembra, pa se taj datum može prihvatiti i kao datum kada su petrovački komunisti zvanično preuzeli vlast i time postali snažno uporište revolucionarnog pokreta.
Tako je nastala poznata Petrovačka Crvena komuna, prva komunistička opština na Jadranu, koja je trajala 403 dana (od 3. septembra 1920. do 10. oktobra 1921. godine).
U mjesecima pred izbore, množile su se represije vlasti protiv rastućeg komunističkog pokreta. No, komunisti iz Petrovca se nijesu uplašili mnogobrojnih prijetnji od strane žandarmerije i policije, pa su im birači sa velikom većinom poklonili povjerenje. Na dan izbora u Petrovac je došao i Upravitelj Kotarskog poglavarstva iz Kotora Rašković, koji je zahtijevao da se glasa u njegovom prisustvu. Tada su se između birača izdvojili ratnici sa Solunskog fronta i javno glasali za odbornike sa liste Komunističke partije, što je ohrabrilo ostale birače koji su im se masovno pridružili.
Nakon pobjede na izborima formiran je uži opštinski odbor sa predsjednikom opštine Savom Vukovićem na čelu, u koji kao opštinski načelnici ulaze Krsto Vuković, Niko Gregović, Ivo Vuković, Mitar Todorica, Niko Đedović i Filip Gregović, dok se u širi opštinski odbor opštine Petrovac, koji je brojao ukupno 24 člana, biraju još: Marko Gregović, Krsto Medigović, Savo Medin, Stevo Andrović, Pero Perović, Rade Šoljaga, Savo Davidović, Niko Medigović, Krsto Srzentić, Milo Zenović, Krsto Goliš, Simo Perazić, Niko Perazić, Ilija Pavlović, Špiro Đedović i Milan Radović.
Prvi dani komunističke opštine bili su veoma teški, jer režim nije prihvatao novonastale odnose. I vojska i policija, kao i Političko izloženstvo u Budvi i Poglavarstvo u Kotoru pokušavali su da spriječe rastuću plimu naprednog pokreta i da upravu opštine onemoguće u obavljanju raznih poslova. Izvještaji sa terena su, međutim, dosta pesimistički, uključujući i onaj koji potpisuje komandant budvanskog vojnog odsjeka major Blažo Đukanović, kasnije poznati kvisling, četnički komandant i zločinac, likvidiran od strane partizana 1943. godine, u kojem se, između ostalog, navodi:
“… Taj komunizam iz dana u dan prelazi u krajnju samovolju… Žandarmerija, uplašena njihovim drskim postupanjem i samovoljnim postupcima, nemoćna je da obavlja svoju dužnost…”
Komanda vojnog odsjeka zalaže se za oružani i direktni nasrtaj na komunističku opštinu, ali Političko izloženstvo u Budvi smatra da sa akcijom treba pričekati „dok se situacija ne razbistri, da se nebi učinilo gore“.
Opštinska uprava je hrabro odolijevala svim nasrtajima, tijesno sarađujući sa komunističkim prvacima iz drugih krajeva. Već na samom početku svog rada donosi odluke usmjerene na rješavanje snabdijevanja stanovništva namirnicama, zatim odluku da zemlja pripada onima koji je obrađuju, savjetuju seljacima da gazdama ne plaćaju rentu, odnosno „napolicu“, iako su među samim članovima odbora neki od najimućnijih (!), smatrajući da i gazde treba da žive od svog rada. Ukidaju se pazarina i porezi koji su plaćani opštini, sve funkcije u upravi obavljaju se volonterski, a članovi te uprave sami nabavljaju kancelarijski materijal i podmiruju druge troškove. Sve to je dalje podsticalo slogu naroda i popularisalo ideje za koje se zalažu komunisti.
Tako već na prvim poslijeratnim parlamentarnim izborima u ujedinjenoj državi, koji su održani 28. novembra 1920. godine, lista Komunističke partije Jugoslavije za Dalmaciju, na kojoj je pored dalmatinskih komunističkih prvaka bio i Marko N. Gregović, u Petrovcu odnosi ubjedljivu pobjedu sa 121 dobijenim glasom, naspram 52 glasa koliko su dobile sve druge partije zajedno.
Optužujući Komunističku partiju Jugoslavije da priprema promjenu društvenog poretka u državi, kraljevska vlada već 30. decembra iste godine objavljuje zloglasnu Obznanu, kojom se zabranjuje aktivnost komunističkih i naprednih sindikalnih organizacija. Odmah potom, Kotarskom poglavarstvu u Kotoru naređuje se da obustavi djelovanje svih komunističkih organizacija na njenom području, zatvori sve njihove domove, preuzme njihova imanja i spise, te da preduzme najstrože mjere sigurnosti dogovorene sa vojnim vlastima, da energično, uključujući pretrage i hapšenja, istupi protiv „razvratnih elemenata“. I pored zabrane legalnog djelovanja komunističkog pokreta, opštinska vlast u Petrovcu nastavila je sa radom još više od devet mjeseci. Po donošenju Obznane, u izvještaju povjerenika Političkog izloženstva navodi se:
“Ovdje živi narod izuzetno bujnog temperamenta. Ovi ljudi sačinjavaju jedan organizam. Ako udarite ili ubijete jednog, svi hoće da se svete. U tome je za vlast poteškoća”.
Kada su krajem jula 1921. godine u opštinskoj upravi odbili da pokažu znake žalosti zbog ubistva tvorca Obznane, mrskog im ministra Milorada Draškovića, nakon samo nekoliko dana u Petrovcu počinju pretresi kuća u traganju za komunističkim propagandnim materijalom, a žandarmi hapse Marka N. Gregovića i Pavla Srzentića i sprovode u Kotor, u istražni zatvor, gdje su nekoliko mjeseci svakodnevno bili podvrgnuti sistematskom mučenju.
Teror i državna represija nisu mogli ugasiti zanos
Zbog pojačanog terora petrovački komunisti su bili prinuđeni da se sve više pasiviziraju, a neki su, naročito intelektualci, bili primorani da napuste Petrovac.
Nakon donošenja Zakona o zaštiti javne bezbjednosti i poretka u državi 1. avgusta, Pokrajinska vlada u Splitu hitno usvaja zaključak o raspuštanju komunističke opštine u Petrovcu, koji ipak nije mogao biti odmah sproveden. Nije u tome pomogao ni dolazak upravitelja Sreskog poglavarstva iz Kotora 11. septembra, koji na licu mjesta donosi dekret o raspuštanju, koji takođe nije izvršen.
Petrovačka Crvena komuna je, uz upotrebu sile, kada je vojska sa žandarmerijom i policijom zavela opsadno stanje, zvanično raspuštena tek 10. oktobra 1921. godine.
Opredjeljenja i zanos petrovačkih komunara i njihovih simpatizera nijesu mogli biti spriječeni terorom i represivnim mjerama države. Već 1923. godine nanovo se formira ilegalna partijska ćelija i počinje da stasava nova generacija komunista. Zbog svoje revolucionarne djelatnosti i oni, kao i njihovi stariji drugovi bivaju proganjani i hapšeni, među ostalim, Dušan, Andrija i Vlado Medin i Lazar Drašković. Zapažen prilog revolucionarnom talasu Petrovčana daju studenti Beogradskog univerziteta, koji su u periodu između dva rata imali svoju koloniju u Petrovcu kao dio svoje univerzitetske autonomije.
Plamen koji su prije ravno devet decenija zapalili petrovački komunisti neprestano je rasplamsavan između dva svjetska rata da bi se pretvorio u trinaestojulsku buktinju, nošen kroz dalji revolucionarni vihor od strane znanih i neznanih revolucionara. Crveni barjak iz 1920. godine borci ovog kraja, učestvujući u legendarnim bitkama narodnooslobodilačkog rata i revolucije pronijeli su širom nekadašnje države. Među stanovništvom je okupator sve vrijeme rata uzalud tražio oslonac, 90 odsto odraslih muškaraca petrovačke opštine nosilo je partizansku pušku. Na borilištima i gubilištima nekadašnje jugoslovenske domovine u II svjetskom ratu živote su dali 253 borca sa teritorije sadašnje opštine Budva, od kojih 85 sa teritorije Petrovca.
Društveno-ekonomski i politički odnosi i specifičnosti koje su pogodovale nastanku Crvene komune
Širenje socijalističke misli u Crnoj Gori može se pratiti od sedamdesetih godina XIX vijeka. U početku su akteri bili rijetki pojedinci, ali je ubrzo njihov broj rastao. Već početkom prošlog vijeka dolazi do formiranja prvih radničkih udruženja i do prvih štrajkova, što govori o postepenoj afirmaciji radničkog pokreta. I pored zabrane formiranja socijalističkih organizacija, socijalistička misao je postajala sve prisutnija. Nosioci te misli i organizatori radničkih udruženja bili su mladi ljudi koji su se školovali i pečalbarili u sredinama u kojima je socijalistički pokret imao organizacionu i političku formu, kao i politički program rada. Broj pristalica ovog pokreta rastao je iz godine u godinu što je dovelo i do stvaranja prvih socijalističkih grupa.
Prije i u toku I svjetskog rata jedan, ne tako mali, dio crnogorske ekonomske emigracije, kao i sve veći broj đaka i studenata, našao se u savezničkim zemljama. Kada je pobjeda oktobarske socijalističke revolucije u ratnim uslovima u najvećoj državi svijeta postala stvarnost, to je izazvalo velike političke zaokrete u svijetu. Od tada pa za čitavo vrijeme trajanja rata, a i kasnije, u svjetskom javnom mnjenju, kako među radničkom klasom, tako i među inteligencijom, prisutna je misao o realnosti socijalističkog preobražaja društva. I među našom emigracijom, pored oslobođenja i ujedinjenja južnoslovenskih naroda, osnovno političko pitanje postaje i socijalni preobražaj društva.
Okolnosti u kojima je revolucionarna socijalistička propaganda u Petrovcu uzimala maha bile su specifične. Prvih mjeseci poslije ujedinjenja u Paštrovićima su se naglo širile komunističke ideje, donošene sa raznih strana. Saznanja o Oktobarskoj revoluciji, revolucionarna vrenja u Evropi, pobune radnika i vojnika u pojedinim zemljama, pobuna mornara na austougarskoj floti stacioniranoj u Boki Kotorskoj, ratna razaranja i stradanja, sve je to imalo odraza u svijesti i spoznajama Paštrovića, koji su, inače, odranije bili upoznati sa klasnim nepravdama i okupacijskim ugnjetavanjima.
U Prvom balkanskom ratu, u borbama sa turskom vojskom kod Skadra, učestvovalo je 80 boraca iz Paštrovića. U sastavu crnogorske vojske u I svjetskom ratu, na Lovćenskom sektoru, u sastavu Primorske brigade, bilo ih je tri puta više. Većina ih je potom odstupila sa srpskom vojskom preko Albanije, pa se na Solunskom frontu našlo 150 Paštrovića. Još 35 Paštrovića ratovalo je u sastavu savezničkih armija, uglavnom u jedinicama Sjedinjenih Američkih Država. Život je dalo 37 boraca, njih 22 su ranjena, a borcima je ukupno dodijeljeno 80 najviših vojnih i drugih odlikovanja i priznanja.
Borci iz Paštrovića su na Solunskom frontu dosta saznali o Oktobarskoj revoluciji, a neki od njih koji su sa oduševljenjem prihvatili revolucionarne ideje, bili su šikanirani i protjerivani od tadašnjih savezničkih vlasti. Već prvih dana po završetku rata oni su počeli da stižu u Petrovac, Sv. Stefan i u druga paštrovska sela, uz njih i povratnici iz austrougarskih logora, kao i pečalbari iz Amerike. Na njihovo iznenađenje, zatekli su u službi iste one žandarme i policajce koji su ranije proganjali narod, služeći Austro-Ugarskoj. Naime, vojne i civilne vlasti novoformirane države preuzimale su dio režimskog aparata iz vremena okupacije, pa čak i unapređivale policijske i druge činovnike.
Ogorčeni takvim ponašanjem, učesnici sa protesnog zbora održanog u Petrovcu poručuju:
“… Narod je ovaj radan, miran i patriotičan, dakako siromašan, ali ponosan i srećan na izvojevanu pobjedu. Prećerano mrzi nevaljalce, špijune, zlotvore svog naroda, prema njima milosrđa nema, …
… Kakve tu krivice ima ako naš narod hoće da legalnim putem uskrsne i podigne poštenje bez koga sreće ni napretka nema…”
Uzroci leže u samoj suštini narodnog bića Paštrovića
Razočarani sveukupnom poratnom situacijom zahtijevaju od nadležnih organa da se pomogne invalidima i njihovim porodicama, ratnoj siročadi, porodicama poginulih, strijeljanih i umrlih u logorima. U zaključcima sa skupa predstavnika obje paštrovske opštine – Petrovca i Sv. Stefana održanog krajem 1919. godine, pored ostalog, kaže se:
“… Paštrovsko pleme podnijelo je pregoleme muke, pretrpjelo prevelike bolove, proplakalo mnoge suze … Pustoš kraljuje na svim linijama. Opština je prezadužena, kulturne i privredne ustanove opljačkane, škole dobrim dijelom zatvorene …”
Tadašnja privremena opštinska vlast nije bila jedinstvena i nije imala snage da se hvata u koštac sa problemima koji su narastali iz dana u dan, usljed čega je dolazilo do čestih ostavki i promjena u upravi.
Te, 1919. godine naglo je rastao ugled Socijalističke radničke partije Jugoslavije (komunista), kojoj su se na Kongresu ujedinjenja u Beogradu priključile i socijal-demokratske organizacije iz Crne Gore. I u Petrovcu je ubrzo osnovana takva partijska organizacija koja je brojala 80 članova, sa sekretarom Pavlom Srzentićem na čelu. Iako je aktivnost komunista podržavala većina stanovništva, njihovi aktivisti su brzo došli u nemilost vojnih, policijskih i političkih vlasti, pod sumnjom da su nova „politička jeres“. Međutim, Paštroviće nije bilo teško okupiti na jednom programu koji je insistirao na radikalnim, kako političkim, tako i društveno-ekonomskim odnosima. Tako su se nezadovoljstvo stanovništva postojećim stanjem i njegov opozicioni duh pretakali u socijalističke programske sadržaje i opredjeljenja.
Na ishod opštinskih izbora u Petrovcu nije mogao odlučujuće uticati samo jedan mogući faktor (politički, ekonomski, ili neki treći). Ako se već u startu mogu eliminisati neki od bitnih preduslova koji su presudno uticali na izborne pobjede komunista u drugim jugoslovenskim krajevima, kao što su postojanje radničke klase, ili gradskih naseobina i sl., u ovom slučaju se uzroci moraju potražiti u samoj suštini istorijskog, narodnog bića Paštrovića, kao i u njihovoj vjekovima stvaranoj demokratskoj samosvijesti i etičkoj tradiciji. Iako su oko 400 godina bili pod tuđinskom – mletačkom i austrougarskom vlašću, uspjevali su da izbore i da održe autonomnost, te da stiču razne političke i ekonomske povlastice, naročito u pomorskom saobraćaju i trgovini. Sloga ih je u mnogim nedaćama održavala i u svom kraju i u tuđini. Teško su se odlučivali da krivce predaju tuđinskim vlastima, optužbe su provjeravali pa bi krivcima sudili sami. Sami su, takođe, obavezivali svoje pomorce koji bi opljačkali strani brod da štetu nadoknade, a ako bi šteta bila veća, njihova imanja su prodavana.
Kako bi se bolje razumjele specifičnosti Paštrovskog kraja koje su pogodovale pojavi Crvene komune, neophodno je sagledati društveno-ekonomske odnose u kojima je nastala i razvijala se stara Lastva, kasnije Kastel-Lastva, odnosno Kastio, kako ga je narod nazivao, a potom Petrovac (nakon ujedinjenja u zajedničku državu).
Homogenizacija Paštrovića u jedinstvenu plemensku organizaciju trajala je dosta dugo i može se pratiti na osnovu pisanih izvora. Vjekovni život uz more, preko koga su dolazili u dodir sa drugim krajevima i narodima, uticao je da se među njima stvori tradicija da novo, savremenije, ljepše i bolje za život, brzo shvate i prihvate.
Karakteristika za srednjovjekovnu Lastvu je bila tendencija nezavisnosti i autonomije čak i od Paštrovskog zbora, kao najvišeg samoupravnog organa Paštrovića. Kada su se, recimo, Paštrovići pridružili Ivanu Crnojeviću 1465. godine, Lastva to nije uradila, a iz dokumenata o dobrovoljnom priključenju Paštrovića Veneciji iz 1492. godine, vidi se da je Lastva, koja je u to vrijeme bila van plemenske organizacije (imala je svoje sudije, vojvode i pečat) to prihvatila skoro godinu dana kasnije, i to tek nakon obećanja mletačkog dužda da će im priznati povlastice koje su ranije uživali, a koje su bile preduge i respektabilne, počevši od rimskih careva Dioklecijana i Justinijana, do cara Dušana Nemanjića.
Kasnije su te razlike otklonjenje i Lastva je postala integralni dio Paštrovića, odnosno uklopila se u plemensku organizaciju vlasti i poštovala odluke Zbora i drugih organa. Vremenom Sv. Stefan postaje središte Paštrovića, ali po tom osnovu često se javlja rivalitet između ova dva mjesta – dvije „bande’“ Paštrovića. Januara 1919. godine „jednoglasno i bratski i slobodnom voljom u dobroj namjeri“ postignut je dogovor o formiranju dvije opštine, jedne sa sjedištem u Sv. Stefanu i druge u Petrovcu (od Smokov vijenca do Kufina), čime je ostvarena dugogodišnja težnja za autonomijom, što je takođe bio jedan od preduslova za nastanak Crvene komune. U manjoj i kompaktnijoj sredini, naime, došli su do jačeg izražaja faktori koji su uticali na revolucionarnost naroda i njegovo opredjeljenje da vlast povjeri komunistima, sa željom za stvaranjem novog, boljeg društva. Dakle, osnivanje Petrovačke komune treba sagledavati i u kontinuitetu razvoja samouprave i težnji za autonomijom ovoga kraja od davnina, koju prof. Solovjev naziva formom „idealne demokratije“ u kojoj vladaju jednakost i bratstvo i koja je imala stabilne i autoritativne pravne institucije.
Nosioci komunističkih ideja u Paštrovićima nijesu bili samo siromašni zemljoradnici, većina je bila srednjeg imovnog stanja, a neki od njih čak i među najimućnijim. Uz slobodarsku tradiciju imali su i svijest da su ljudske vrijednosti značajnije od materijalnih.
Fenomen koji je proistekao iz slobodarske tradicije
Oni su, kao i drugi rodoljubi, uglavnom, bili dugogodišnji pečalbari po čitavom svijetu. Tako je skoro 90 odsto od više od 500 dobrovoljaca u ratovima 1912. do 1918. godine jednom, ili više puta, boravilo u inostranstvu na privremenom radu. Na ratišta su ih doveli patriotizam i visoka nacionalna svijest da se bore za slobodu svog naroda.
Među njima nije bilo nepismenih, svi su završili obavezno šestorazredno školovanje u rodnom kraju, gdje se nastava izvodila na srpsko-hrvatskom jeziku, za razliku od Budve gdje je u to vrijema izvođena na italijanskom. Njih dvadesetak je govorilo jedan, ili više svjetskih jezika.
Isto tako, tradicija i ugled porodice imali su značajan uticaj na opredjeljivanje potomaka, pa su tako i petrovački komunisti, nastavljajući tradiciju svojih predaka, nastojali da zadrže stečeni ugled i vodeću ulogu u svom bratstvu, plemenu i šire, što je uvjek nailazilo na poštovanje sredine.
Pobjeda petrovačkih komunista na opštinskim izborima 1920. godine i djelovanje Crvene komune po mnogo čemu predstavljaju svojevrstan fenomen. U idejno-političkom pogledu ovi događaji su bili od neprocjenjivog značaja za ostvarivanje generacijskog kontinuiteta u KPJ i predstavljaju jednu od najsvjetlijih stranica u istoriji revolucionarnog i radničkog pokreta.
(Podaci u tekstu preuzeti su iz Zbornika radova sa naučnog skupa PETROVAČKA KOMUNA 1920. GODINE – PRVA KOMUNISTIČKA OPŠTINA NA JADRANU, održanog 23. do 25. novembra 1984. godine)
SAVO K. VUKOVIĆ:
Savo Krstov Vuković rođen je 2. novembra 1892. godine u dobrostojećoj porodici, koja se uspješno bavila zemljoradnjom, stičući prihode za širenje imanja i od pečalbarenja u Americi. Kao antiaustrijski orijentisan, u ranoj mladosti zagovarao je slobodarske ideje, bio član Srpskog sokola i Srpske čitaonice koja je utemeljena prilozima pečalbara još 1890. godine. Kao dobrovoljac, javlja se u crnogorsku vojsku i ratuje u borbama za Skadar. To isto radi i odmah po otpočinjanju I svjetskog rata, a nakon kapitulacije, kao i većina ratnika iz Paštrovića, pridružuje se srpskoj vojsci u odstupanju preko Albanije. Nakon kraćeg boravka u Francuskoj odlazi u Ameriku, gdje, radeći u rudnicima, stiče prva iskustva o klasnim sukobima i sindikalnom organizovanju.
Nakon završetka I svjetskog rata vraća se u zavičaj i postaje jedan od glavnih propagatora naprednog revolucionarnog pokreta. Ubrzo sa svojim rođacima i prijateljima, uglavnom borcima sa Solunskog fronta, osniva mjesnu organizaciju Socijalističke radničke partije Jugoslavije (komunista), koja već tada ima snažan uticaj na rad opštinske uprave i zapaženu ulogu u cjelokupnom društveno-političkom životu svoga kraja. Po preuzimanju vlasti na opštinskim izborima od strane komunista, o čemu je, kao i o događajima koji su potom uslijedili, više riječi bilo u gore navedenom tekstu, izabran je za predsjednika petrovačke komunističke opštine – Crvene komune. Po prestanku njenog rada, u uslovima zabrane rada komunističkih organizacija i terora koji je uslijedio nad njihovim članovima i simpatizerima, kao i nad ukupnim stanovništvom, trpeći torture i hapšenja, Savo Vuković je opet jedan od članova novoformirane ilegalne partijske ćelije u Petrovcu 1923. godine. Kasnije se povukao iz partijskog života, baveći se ugostiteljstvom i trgovinom, ali je ostao u kontaktu sa rukovodstvom obavljajući povjerljive poslove. Svo vrijeme bio je jedan od najvećih finansijera partijskih organizacija u Crnoj Gori. Na opštinskim izborima 1936. godine koji su nanovo potvrdili opredijeljenost Paštrovića za ideje Komunističke partije Jugoslavije, nalazi se na listi opozicionih partija, nakon čega je ponovo izabran za predsjednika opštine – dužnost je, naravno opet obavljao volonterski. Nakon dolaska italijanskih trupa namjeravao je da podnese ostavku, ali je po nalogu Partije, iako tada nije bio njen član, ostao na tom mjestu do Trinaestojulskog ustanka. Aktivno je učestvovao u pripremama, a sa puškom u ruci i samom ustanku. Tamo gdje je bio on išli su i drugi Paštrovići. I nakon splašnjavanja ustanka pod pritiskom italijanskih divizija, kao gerilac, vjerujući u pobjedu, ostao je po brdima i planinama Paštrovića i Crmnice, hrabrio je svoj narod da izdrži patnje i uvjeravao ih da će dočekati slobodu. „Neka gori, gradićemo nove hotele i nove kuće“, govorio je sa smiješkom, gledajući kako mu gori hotel u Lučicama kojeg su zapalili okupatori.
Zajedno sa svojim prijateljem Ivom Suđićem, uhvaćen je u zasjedi italijanskih fašista, sprovedeni su na Cetinje, gdje su strijeljani 8. avgusta 1941. godine. Dugo se prepričavalo kako su se njih dvojica hrabro držali na strijeljanju. Nijesu dozvolili italijanskim vojnicima da im vežu oči, prsimice su se okrenuli prema cijevima pušaka.
“Pucajte”, uzviknuo je Savo egzekutorima.
Savo Vuković je tada imao 49 godina. Pošteno i ponosno je proživio svoj život – bio je slobodar, patriota, komunista. Pripadao je Komunističkoj partiji i kada nije bio njen član.
MARKO N. GREGOVIĆ:
Rođen je 14. aprila 1887. godine. Sa jedva navršenih 16 godina otišao je na rad u Ameriku, gdje ostaje do 1910. godine, upoznajući osobenosti njenog kapitalističkog razvitka, snažno izražene klasne suprotnosti i klasno organizovanje proletarijata. Zapošljava se u trgovačkoj porodici svojih zemljaka Vasa Đ. Medigovića i supruge Eve, rođene Suđić, ostavši uzdržan iz „klasnih“ razloga, kako je kasnije pričao, na želje svojih domaćina, koji su ga kasnije rado htjeli vidjeti za zeta.
Težnja za formiranjem sopstvene opštine
Vrativši se u domovinu, Marko N. Gregović prenosio je stečena saznanja na svoje sugrađane i podsticao njihovo inače tradicionalno opredjeljenje na strani pravde i progresa, čime je sticao ugled i popularnost. Vrstan gimnastičar i atletičar, donio je u to vrijeme u Petrovac i prvu fudbalsku loptu. Kao dobrovoljac u Paštrovskoj četi u crnogorskoj vojsi u prvom balkanskom ratu, hrabro se borio na Tarabošu, a nakon rata, zbog antidržavne propagande, biva progonjen od strane austrijskih vlasti, pa se pridružuje srpskoj vojsci u borbama u drugom balkanskom ratu, pričajući kasnije o tome ne sa naročitim oduševljenjem. U rodnom kraju austrijska vlast ga je u odsustvu osudila na pet godina zatvora.
U Prvom svjetskom ratu kao dobrovoljac ponovo ratuje u crnogorskoj vojsci u sastavu Lovćenskog odreda sve do proboja austrougarskih trupa 1916. godine, nakon čega se sa većinom svojih drugova – boraca pridružuje djelovima srpske vojske u odstupanju preko Albanije, a potom ga put preko Francuske ponovo vodi u Ameriku. Odmah se uključuje u sindikalni pokret, gdje je naročito bio zapažen u organizovanju štrajkova. Poklanja u to vrijeme značajnu pažnju svom idejnom obrazovanju i političkom uzdizanju, a aktivno se uključujuje i u društveni i kulturni život, drugujući sa mnogim znamenitim ljudima toga doba, među kojima su bili čuveni književnici, novinari i pisci – Džek London, Džon Rid i dr.
Kao osvjedočeni borac za radnička prava, u julu 1917. godine primljen je u Socijaldemokratsku partiju, a poslije izbijanja oktobarske socijalističke revolucije u Rusiji, postaje član Komunističke partije Amerike. Početkom 1919. godine, pokoleban nestankom jednog njegovog druga u Rusiji, inače, istaknutog američkog komuniste, umjesto u Rusiju gdje je bio planirao, vratio se u svoj rodni kraj. U saradnji sa grupom aktivista okupljenih oko Adolfa Muka uključuje se u organizovanje borbenog radništva u Boki, ubrzo postaje šire afirmisani komunistički vođa, a među osnivačima je i prvog Partijskog povjereništva u Petrovcu u jesen 1919. godine. Neposredno po konstituisanju Crvene komune postao je jedan od glavnih njenih ideologa i pobornika komunističkog preobražaja društva. Zato je najčešće i bio izložen progonu, hapšenjima i robijanju.
Uz obrazovanje koje je sticao kroz revolucionarnu životnu školu i socijalističku literaturu, kao i kroz druženje sa mnogim umnim ljudima njegovog vremena, imao je i urođeni dar govornika bliskog običnom puku, koji je plijenio slušaoce sugestivnošću, optimizmom i vjerom u pobjedu revolucionarnih ideja. Ne mireći se sa vremenom teških progona u uslovima duboke ilegalnosti KPJ, 1925. godine odlazi za Australiju, gdje postaje član Komunističke partije Australije i njen istaknuti aktivista. Početkom 1931. godine delegiran je i preko Pariza upućen na proučavanje kolhoza u Sovjetski Savez, ali je taj plan otkriven, pa se ponovo vraća u svoj rodni kraj i nastavlja ilegalnu komunističku aktivnost. Ponovo u više navrata biva hapšen, i podvrgnut svakojakim torturama u zatvorima u Kotoru, Baru, Splitu i Dubrovniku.
Aktivno sudjeluje u pripremi oružanog ustanka 1941. godine – iz tog vremena ga veže i prijateljstvo sa Mošom Pijade kojeg čuva jedno vrijeme i bezbjedno sprovodi na slobodnu teritoriju, kao i u samom ustanku. Nakon njegovog splašnjavanja određuje se za pozadinski rad na terenu, koji zbog bolesti mora napustiti i krajem 1941. godine vraća se u Petrovac, čime je, pod strogim nadzorom okupacionih italijanskih vlasti, okončan njegov revolucionarni put. U poslijeratnom periodu povukao se u miran život baveći se zemljoradnjom. Ni tada, međutim, nije propuštao da se uključi u javne rasprave o pitanju razvojnih programa i projekata. I danas se stariji sjećaju kako je, recimo, u periodu izrade prvih urbanističkih dokumenata za petrovački kraj, znao oštro upozoriti tada ugledne univerzitetske profesore, da u planiranju moraju primjenjivati pozitivna iskustva naprednog svijeta i strogo se pridržavati njihovih standarda.
U septembru 1976. godine, u dubokoj starosti, ugasio se život velikog revolucionara i vizionara, sigurno jednog od znamenitijih Petrovčana.
PETROVAČKA OPŠTINA DANAS: U administrativnoj podjeli odmah poslije II svjetskog rata, Petrovac je jedno vrijeme bio u sastavu barskog sreza, a zatim je pripojen opštini Budva, što traje i danas.
Tradicija težnje za autonomijom, odnosno formiranjem sopstvene opštine javljala se i dalje s vremena na vrijeme, mada se može reći da su skorašnje inicijative po tom pitanju vjerovatno rezultat samo lijepih želja i da su do sada najneozbiljnije, te da su uz to, vrlo vjerovatno još i rezultat nečijih dnevno-političkih potreba.
Danas je glavni ograničavajući faktor u ostvarivanju takvih težnji dugogodišnja stagnacija privrednog razvoja. Petrovac, doduše, raspolaže sa značajnim resursima za razvoj visokog turizma i za očekivati je da će u dogledno vrijeme kroz realizaciju budućih programa i projekata nastati i potreba za novom administrativnom organizacijom koja će ih pratiti. Takva očekivanja se, međutim, sigurno neće ispuniti ako se nastavi sadašnji trend neadekvatnog, primitivnog i nekontrolisanog planiranja i gazdovanja prostorom.
Mora se, takođe, reći da i ljudski faktor danas predstavlja gotovo nepremostiv prag ograničenja, ne toliko zbog malog broja stanovnika, koliko zbog pomanjkanja stručnih kadrova. Mladih školovanih ljudi, nažalost, nema dovoljno; većina njih se, tragajući za boljim uslovima, opredijelila za život i rad van Petrovca. Realizacijom razvojnih turističkih projekata stvoriće se i uslovi za njihov povratak.
Kada navedeni uslovi budu ispunjeni, može se očekivati da će do tada stasati nova generacija sposobnih ljudi od ugleda i povjerenja po uzoru na pretke, koji će moći da usmjere i predvode svoje sugrađane do ponovnog teritorijalnog, političkog i ekonomskog osamostaljivanja.
Tekst izlazio u nastavcima u listu “Vijesti”, počeo 07. oktobra 2010. završen 11. oktobra 2010.