Dragoljub Marković – Regionalni aspekt revitalizacije sela crnogorskog primorja

Dragoljub Marković, dipl. prostorni planer, DESS
REGIONALNI ASPEKT REVITALIZACIJE SELA CRNOGORSKOG PRIMORJA

1. KARAKTERISTIKE POSTOJEĆEG STANJA

U geografskom smislu regiju Primorja karakteriše uzan obalni pojas sa relativno ograničenim ravnicama koje su bile periodično plavne i močvarne, a koje su danas već uglavnom zauzete naseljima i hotelskim kompleksima.

Neposredno uz obalu, osim krajnjeg juga Crnogorskog primorja (prostor opštine Ulcinj), izdiže se planinski lanac Orijen – Lovćen – Rumija koji ovo područje oštro odvaja od unutrašnjosti.

Naselja u ovoj regiji su nastajala na platoima i blažim padinama planinskog lanca koji pružaju povoljnije uslove za izgradnju naselja i poljoprivrednu aktivnost.

Obalni pojas i moru okrenute planinske padine čine ambijentalnu cjelinu mediteranskog tipa sa svim prostornim karakteristikama koje ovaj tip podrazumijeva.

Kombinacija prirodnih uslova i potreba odbrane i očuvanja zajednice kroz istoriju rezultirali su načinom organizacije naselja i korišćenjem prostora karakterističnim za sjeverni dio Mediterana sa određenim specifičnostima graditeljstva i tipičnom mediteranskom poljoprivredom na terasama antropogenog zemljišta.

Relativno ograničeni prirodni uslovi, naročito pomanjkanje obradivih površina, uslovljavali su razvojnu stagnaciju ovoga kraja što je za dugo rezultiralo stalnim emigracijama.

Intenzivni razvoj turizma, koji je počeo 6O-tih godina, gotovo u potpunosti je izmijenio izgled ovoga područja. Razvoj regije se vezao za “kupališni turizam”, što je, uz karakteristično zanemarivanje poljoprivrede i sela u socijalzmu, ispraznilo zaleđe sa seljenjem populacije na samu obalu.

Turizam je za dugo predstavljao “lokomotivu” razvoja Primorja i za veliki dio ove regije dominantnu i gotovo jedinu djelatnost. Nedostaci razvojnog koncepta “kupališnog turizma” i vezanosti za jednu djelatnost, u prostomom smislu, su se ispoljili već osjetnom saturacijom pojedinih djelova obale čemu su značajno doprinosili i drugi faktori (pomanjkanje mjera kontrole i usmjeravanja razvoja itd.). Rezultat svega je prostoma redistribucija unutar regije sa superkoncentracijom uz obalu i potpuno pražnjene zaleđa.

Potencijali neposrednog zaleđa obale, nijesu uključeni u razvojne tokove regije pa ni zona sela nije funkcionalno objedinjena sa širim prostorom.

Pokušaja revitalizacije naselja u zaleđu za sada nema, a pojedinačne intervencije sa obnovom postojećih ili izgradnjom novih objekata ukazuju na prelivanje procesa sa zagušene obale u slobodne prostore okruženja.

Potencijale sela zaleđa Primorja, pa i obale Skadarskog jezera, čine ne samo graditeljsko nasljeđe već i ukupan ambijent svojom pejzažnom atraktivnošču, “klimatskim komforom” i uslovima za specifičnu poljoprivrednu proizvodnju. Njihovim uključivanjem u razvojne tokove Primorja, pa i šire regije, smanjio bi se pritisak na samu obalu, obogatila proizvodna i turistička ponuda, a revitalizacijom postoječih naselja i/ili formiranjem novih, uspostavila bi se prostorna ravnoteža u regiji.

2. MJESTO SELA U PRIMORSKOJ REGIJI

Još od ranije je u prostornim planovima koji su rađeni za Primorje naglašavano pitanje razvojne ravnoteže na ovom prostoru. Međutim, i ovdje važi konstatacija da planovi nijesu imali dovoljno uticaja na procese koji su se odvijali u prostoru, tako da planska opredjeljenja nijesu imala prilike da budu provjerena u životu. Za dugo su, u periodu socijalizma, razvojni i društveni procesi išli mimo planiranih i deklarisanih opredjeljenja. Političke promjene sa početka 90-tih godina donijele su krupne društvene i ekonomske lomove u kojima je trka investitora za zauzimanje što “bolje lokacije” obesmislila sve razvojne koncepte i planove svela na čistu formalnost.

Kako je obaveza države i trajni interes društva da obezbijedi racionalno korišcenje prostora i skladan, tj. održivi razvoj, nameće se potreba da se kritički preispitaju dosadašnje koncepcije regionalnog razvoja Cme Gore, u prvom redu u smislu definisanja regionalne politike i iznalaženja sredstava kojima će se garantovati njeno dosljedno sprovođenje. Takav zadatak moguće je kvalitetno obaviti samo kroz postupak revizije ili, što je iz drugih razloga prihvatljivije, izrade novoga Prostornoga plana Republike i seta dokumenata koji iz njega slijede.

U ovom radu želimo ukazati na neke razvojne mogućnosti seoskog područja kao i moguća rješenja trasa sabraćajnica koji mogu bitno uticati na prekompoziciju prostora unutar regiona i njegovu integraciju u širi prostor Republike.

Smatramo da je za reaktiviranje seoskih područja bitna prostoma organizacija na unutar regionalnom nivou i njegovo funkcionalno uključivanje u širi prostor Republike.

I u razvojnim konceptima aktuelnih prostoraih planova stoji opredjeljenje za uključivanje potencijala zaleđa u turističku ponudu regije u cilju njene dopune i obogaćivanja. Ova opredjeljenja imaju smisla i opravdanja s obzirom na kvalitet raspoloživih potencijala, a pogotovo u kontekstu sve veće zainteresovanosti klijentele za dobro osmišljenu ponudu seoskog i eko-turizma. U tom kontekstu Cma Gora i njen primorski region imaju novu razvojnu šansu.

Kao osnov za model buduće prostome organizacije eko-turističkih sela mogu poslužiti tradicionalna Paštrovska naselja koja su funkcionalno objedinjavala područje od mora do vrhova primorskih planina. Ambijentalna kontrastnost a funkcionalna komplementarnost “prostoraog lanca” od obale do planinskih vrhova omogućava različite ekološke, proizvodne i rekreativne aktivnosti. U povoljnim klimatskim uslovima je moguća i manja poljoprivredna proizvodnja koja bi dijelom pokrila potrebe turista. Valorizovana kroz ugostiteljsku ponudu kao zdrava hrana, ova proizvodnja bi stanovništvu obezbijeđivala dodatne ekonomske efekte.

U definisanju namjene prostora, organizacije i oblikovanja naselja na ovom području treba poći od tradicionalnih principa kojima se čuvaju plodne površine i uvažavaju potrebe adaptacija na biološke i klimatske uslove i sl. Dakle, ovdje se radi o uvažavanju provjerenih obrazaca, a ne o pukom ponavljanju formi i imitaciji tradicije. Modeli definisani na ovim osnovama omogućili bi revitalizaciju ili ponovno rađanje naselja u neposrednom zaleđu obale, koja bi pružala ugodan ambijent života i boravka.

Za funkcionalno uključivanje sela zaleđa u turističku ponudu regije potrebno je obezbjediti njihovo saobraćajno povezivanje sa obalom. Saobraćajna zagušenost prostora Primorja s jedne, i ekološki zahtjevi sa druge strane, uslovljavaju iznalaženje “novih” načina komunikacije unutar regije. S obzirom na potrebu savladavanja relativno velikih visinskih razlika na malim distancama, jedan od načina povezivanja obale i zaleđa mogao bi biti sistem žičara.

Ukupno, realizacija ovakvog koncepta integracije sela primorja u regiju, zavisi od dinamike razvoja i/ili revitalizacije turizma Primorja, Na oprez upucuje rizik koji sobom nosi razvoj vezan za samo jednu djelatnost.

3. MOGUĆNOST INTEGRACIJE U ŠIRI PROSTOR

Neposrednije povezivanje i sa prostorom izvan samog Primorja, znači sa centralnom regijom Republike, bilo bi novi i dodatni razvojni impuls za ovo seosko područje.

Analizirajući prirodne karakteristike šireg prostora centralne i južne regije Cme Gore, uočava se usitnjenost potencijala i njihov šahovski raspored sa vrlo gustom mrežom manjih centra i izraženim komunikacionim barijerama. U takvoj situaciji nijedna zona (znači grad sa okruženjem) na ovom području nema moguđnost za formiranje aglomeracije nivoa prosječnog evropskog regionalnog centra, veličine do 300 000 stanovnika, a da to ne izazove niz negativnih posljedica, što generalno, čini jedan od značajnijih hendikepa ovoga prostora.

S toga je, u Prostomom planu Republike, potreba integracije prostorne strukture definisana kao jedan od osnovnih ciljeva budučeg razvoja.

Potreba za racionalnijom i efikasnijom prostornom organizacijom obavezuje na uključivanje sela pa i šireg prostora u novi razvojni proces koji se očekuje.

U današnjim uslovima stanovanja, organizacije i opremanja naselja, u smislu kvaliteta življenja, sela Primorja imaju određenih potencijalnih komparativnih prednosti, u odnosu na region.

Nedostatak kvalitetnih saobračajnih veza koje bi vrijeme putovanja unutar regije, svele na proporciju prostornih distanci, moguće je kvalitetno prevazići trasiranjem autoputa kroz zaleđe Primorja sa vezom prema središtu Republike (tabela na kraju teksta)

Optimalni koridor Jadranskog auto-puta, sa aspekta prostome organizacije Centralne i Južne regije Republike, bio bi po nešto visočijoj trasi od predviđene tzv. “brze ceste” a dijelom bi se poklapao sa njom. Počev od granice sa Hrvatskom, išao bi iznad Herceg Novog sa prelazom preko Boke, po projektovanom mostu “Verige” – padinama Vrmca iznad Tivta – padinama Lovćena iznad Grblja i Budve – tunelom Kuljače – Njegalica ka platou Ljubotinja sa dva dalja kraka: Crmnicom do Sozine vraćajući se na primorski pravac sa kojeg priključak silazi u luku Bar, a dalje ide ka Ulcinju i Albaniji, i drugi ka Podgorici koji u stvari čini korigovanu trasu na pravcu Podgorica – Primorje. Ovo u suštini znači objedinjavanje primorskog (jadransko-jonskog) auto-puta i primorske brze ceste u jedan put koji bi imao ukrštanje sa planiranim kontinentalnim autoputem (Beograd – Crnogorsko primorje) pomjereno ka sjevero-zapadnom dijelu obale. (mapa na kraju teksta)

Ponuđeni koridor objedinjava prostor 9 opština (6 primorskih, Cetinje, Podgoricu i Danilovgrad) u jedan specifičan regionalni grad sa oko 400 000 stanovnika.

Ovakav koridor autoputa ili auto puteva, omogućavao bi unutarregionalne veze koje prosječno vrijeme putovanja između dva, bilo koja centra u središnjem i južnom dijelu Republike, svode na tridesetak minuta. Na taj način sadašnji hendikep disperzovanih kapaciteta i potencijala pretvorio bi se u prednost koju bi ovakav regionalni grad imao u odnosu na centre približnog reda veličine.

U ovakvom gradu regionu, sela ukupnog prostora a naročito primorja, dobila bi mogućnost da valorizuju svoje komparativne prednosti. Zahvaljujuči lakoj i brzoj dostupnosti okolnih centara, ova sela bi postala vrlo atraktivne zone (lokacije) individualnog stanovanja posebnog “prostornog komfora”.