preuzeto iz:
Na padinama lovćenskog masiva, koje su okrenute moru, sjeverozapadno od Budve, nalaze se planinska naselja Gornji i Donji Pobori. Sjevernije i više, na udaljenosti oko dvadeset minuta hoda, smješteni su Stanjevići, nekadašnji manastir, omiljeno baravište crnogarskih vladika. Više od sto godina Stanjenići su smatrani drugom prestonicom Crne Gore. Pobori se, kao selo prvi put spominju u pisanim dokumentima Kotorskog arhiva krajem XV vijeka, za vrijeme vladavine pasljednjih Crnojevića, a Stanjevići, u istim izvorima, početkom XVI vijeka.(1) U trouglu između Gornjih Pobora, Donjih Pobora i Stanjevića uzdiže se brdo Đurđevac, zauzimajući dominantan položaj prema Budvi i Grblju. Nadmorska visina Đurđevca izsnooi 848 metara. Zbog okomitosti brda prilaz je moguć samo prtinom sa sjeverozapadne strane, jer puta nema. Vrh brda pokriven je gomilom kamenja koje je bilo ugrađeno u nekadašnje utvrđenje. Mogu se samo nazreti i grubo ocrtati temelji, jep je građevina potpuno srušena. Približne dimenzije objekta iznose oko 30 metara u dužinu, u pravcu istok-zapad, i oko 20 metara u širinu, u pravcu sjever-jug.
(1) Risto Kovijanić: Pomeni crnogorskih plemena u Kotorskim spomenicima ( XIV – XVI vijek) knj. I Cetinje, 1963, str. 173, 127.
Na najvišem mjestu, prema sjevero-zapadu, nad samom liticom, sačuvani su temelji bivše kule, koja je činila cjelinu ca ostalim objektima. Debljina zidova je oko jedan metar. Teren je obractao žbunjem, zatrpan kamenjem koje je dobilo sivu patinu krečnjaka, te je za bližu i potpuniju identifikaciju po-trebno izvršiti raščišćavanje i otkopavanje. Uz nekadašnju tvrđavu, sa južne strane, stoji polurazrušena crkvica. Njene dimenzije su 490 h 390 cm. Debljina zidova crkvice je ako 70 cm. Ca zapadne strane su vrata, sa južne mali prozor, a sa istočne oltar. Unutrašnjost crkve puna je kamenja, pod zatrpan, zidovi skloni padu, a okolo crkvice odlomci cigle kojim je nekad bila pokrivena. Niže od crkvice nalazi se nekoliko grobova pokrivenih kamenim pločama. Stariji seljaci iz Pobora pamte da je crkvica prije pedeset godina bila pokrivena. Predanje kaže da su se pred njom, u staro vrijeme, sahranjivali mrtvi iz Boke Kotorske.
Istorijske činjenice ca sigurnošću govore da se razvaline na vrhu Đurđevca mogu smatrati ostacima nekadašnje istoimene srednjovjekovne tvrđave Crnojevića.
Poslije raspada srpske srednjovjekovne države, pored Balšića, u Zeti se, kao njihovi suparnici, javljaju i feudalci Crnojevići. U pisanim dokumentima Crnojevići se prvi put spominju 1331. godine, a zvali su se još i Đuraševići(2). Njihovi posjedi zahvatali su planinske krajeve, u ono vrijeme bogate šumom i stokom, između Kotora, Budve i Skadarskog jezera. Zeta je krajem XIV i početkom XV vijeka bila veliko poprište međusobnih borbi i ratova koji su ce vodili između Balšića, Mlečana, Crnojevića, srpskog despota i dr. Te borbe su bile naročito teške u Primorju, a vodile su se uglavnom za primorske gradove. Tako je samo Budva za osamdeset godina, osam puta mijenjala gospodare.
(2) Risto Kovijanić: Pomeni crnogorskih plemena u Kotorskim spomenicima ( XIV – XVI vijek) knj. I Cetinje, 1963, str. 133.
Može se smatrati da su radi zaštite svojih posjeda, koji su u ono vrijeme mogli biti ugroženi od više protivnika, Crnojevići osjećali potrebu za izgradnju tvrđave Đurđevac. Za izbor mjesta, bio je, svakako, presudan pogodan položaj (nalazio se na granici, koja je bila vrlo nestabilna, i štitio je komunikaciju koja je iz Boke, preko Grblja i Pobora, išla za unutrašnjost). Konfiguracija brda i pristup omogućavali cy uspješnu odbranu. Svojom blizinom Budvi (oko tri sata hoda) obezbjeđivalo se manevrisanje i učestvovanje Crnojevića u ondašnjim previranjima, a u slučaju potrebe Đurđevac je mogao poslužiti kao sigurno sklonište. Da ga treba smatrati važiim odbrambenim uporištem, svjedoči i njegov tretman u ugovorima koje je srpski, despot zaključio sa Mlečićima.
Pogled na Đurđevac sa strane Stanjevića (Snimio: V. Radunović)
Kao tvrđava Đurđevac se (castello chiamando Zorzevez) prvi put spominje u tekstu ugovora o miru, koji je 22. aprila 1426. godine u Vučitrnu potpisan između Mlečana i srpskog despota Đurđa Brankovića. U njemu, pored ostalog stoji: ,,Isto tako gore spomenuti gospodin Đurađ, u ime, kao gore, obećava da će uništiti tvrđavu zvanu Đurđevac i na granici Grblja, tj. kotorske Župe, koju podiže Stefanica, sin Đurđa Đuraša, — i to na takav način da oe od sada pa na dalje u spomenutoj tvrđavi neće moći stanovati niti je više obnoviti.”(3) Iz teksta se vidi da je Đurđevac sagradio Stefanica Crnojević, sin Đurđa Đuraša. Sudeći po imenu tvrđave, Kovijanić smatra, da se prije Đurađ (njegov otac) može prihvatiti kao osnivač tvrđave, jer je Stevan Crnojević (Stefanica Đurašević) u to vrijeme bio mlad da bi mogao biti osnivač tvrđave.(4) Jireček je mišljenja da je tvrđavu-zamak Đurđevac (u registru pod Đurđevac navodi „zamak blizu Kotora”) sagradio Stefanica.(5) Malo je vjerovatno da je u zvaničnom tekstu jednog međudržavnog ugavora, kada se direktno govori o tom objektu, dopuštena greška. Potvrdu za to nalazimo i u tekstovima ranijih ugovora i sporazuma koji su bili sastavljeni između despota i Mlečana.
Poslije smrti Balše III, ogorčenog protivnika Mlečana, koji nije imao muških naslednika, Stevan Lazarević ističe pravo na nasljedstvo i zahtijeva od Mlečana da mu vrate sve zemlje koje su se ranije nalazile pod Balšinom vlašću. Mlečani, koji su se već uveliko infiltrirali u zetskom primorju, nijesu prihvatili zahtjev i — otpočeo je rat. Dolazak srpske vojske primorao ih je na mir, i tako je zaključen prvi ugovor o miru 1423. godine. Ha insistiranje Đurđa Brankovića već 1424. godine pristupilo se preispitivanju pojedinih odredbi ovog ugovora. Između ostalog, srpski poslanici su predlagali da se pošalje mješovita komisija koja će ispitati kome pripada tvrđava Stipanica (ili Stefanica). Mletačka vlada je odgovorila da je komisija dva puta zbog toga slata i da je oba puta donijela rješenje da je taj gradić na mletačkoj teritoriji, te da nije patrebno tu stvar po treći put pokretati. Srpski poslanici su, poslije duge prepirke, pristali na to da se Stefanica poruši.(6) Godinu dana kasnije mletačka vlada šalje Franćeska Kvirinija kao svog poslanika Đurđu Brankoviću i daje mu uputstva kako da ce pogodi sa ovim o nekim članovima ugovora o miru koji nijesu još bili sprovedeni u djelo. Tekst koji se odnosi na tvrđavu Stepanica glasi: „Pošto su se odgovori saslušali a s obzirom da cy gorepomenuti predstavnici izazivali neke poteškoće u vezi tvrđave Stipanice, izjavljujući da će izaslanici obe strane utvrditi da spomenutu tvrđavu treba nama dodijeliti, ukoliko se nalazi unutar granica, inače ostaje pod njihovom vlašću, — od strane auditora, koje smo odredili, odgovoreno je da su izaslanici gorespomenutog tospodina, zajedno sa našim (izaslanicima), (već) dva puta na licu mjesta utvrdili i našli da se spomenuta tvrđava Stipanica nalazi cijela ili većim dijelom, na terenu naše jurisdikcije, pa nije bilo neophodio da se “ponovo utvrđuje”.(7) U daljem tekstu precizira se: „Isto tako da se tvrđava Stefanica uništi, uz naknadu njima od strane naših vlasti hiljadu dukata, od godišnjih prihoda iz Skadra, a na osnovu sklopljenog mira”.(8)
(3) Srpski istorijski spomenici mletačkog arhiva. Skupio i prepisao Dr Janko Šafarik. Glasnik Društva srpske slovesnosti, knj. XIII , str. 248.
Cve prevode tekstova sa latinskog i italijanskog izvršio Miloš Milošević na čemu mu se i ovom prilikom najljepše zahvaljujem.
(4) Risto Kovijanić: Pomeni crnogorskih plemena u Kotorskim spomenicima str. 142.
(5) Konstantin Jireček: Istorija Sp6a, knj. I, Beograd, 1952, str. 400, 456.
(6) Stanoje Stanojević: Borba o nasljedstvo Baošino (1421—1426 god.) Sr. Karlovci, 1902, str. 67.
(7) Srpski istorijski spomenici mletačkog arhiva. Skupio i prepisao Dr Janko Šafarik. Glasnik Društva srpske slovesnosti,
knj. XIII, 1861. god., str. 227.
(8) Isto, str. 231.
Ostaci crkvice na Đurđevcu (Snimio: V. Radunović)
U tekstu ugovora o miru 1423. godine ne spominje se Đurđevac niti se spominje tvrđava Stefanica (Stipanica). U tekstovima 1424. i 1425. godine, koji su objavljeni kao zvanični dokumenti, spominje se samo naziv tvrđave Stefanica (Stipanica), dok se Đurđevac ne spominje. Potrebno je utvrditi da li su Stefanica i Đurđevac ista tvrđava. U tu svrhu moramo navesti još dva citata iz ugovora zaključenog između despota srpskog Đurđa Brankovića i Nikole Memo, mletačkog poslanika, koji se tiču srpskih i mletančkih prava na albanske i primorske oblasti i gradove. Ugovor je zaključen 14. avgusta 1435. godine u Smederevu. Tekst koji se odnosi na ovo pitanje glasi: ,,A sa suprotne strane odgovoriće spomenuti gospodin Nikola Memo, kao izaslanik itd. u ime — kao gore: da se slavna mletačka vlast neće obavezivati na isplatu od jedne hiljade dukata godišnje, sem od dana kada je gore spomenuti slavni gospodin despot postupio prema odredbama sklopljenog mira, tj. od dana kada je naredio da se razruši tvrđava Đurđevac, našto su ga obavezivale klauzule mira, odnosno obostrana složna odluka, a što je bilo veoma štetno za prihode blagajne i pripadnika kotorske teritorije, jer je ta tvrđava bila podignuta na teritoriji Kotora”. (9)
Dio razvaline na Đurđevcu (Snimio: V. Radunović)
Drugi tekst koji se odnosi na Đurđevac, u istom ugovoru, glasi: „Zatim pošto je od strane gope spomenutog poštovanog gospodina Nikole, izaslanika itd., u ime, kao gore, — bilo traženo da gospodin despot izda naređenje i zapovjed da sve one kuće koje su bile podignute iznad brda, gdje je podignuta tvrđava Đurđevac, budu uništene i do temelja srušene, na takav način da niko više ne ostane u tim nastambama i na vpxy toga brda i da ih podanici gorespomenutog slavnog gospodina Despota i slavne mletačke vladavine nikada više ne smiju obnoviti”.(10)
Iz navedenih tekstova, očevidno je da se radi o istoj tvrđavi: koja se do 1425. godine spominje pod nazivom Stefanica (odnosno Stipanica), a u daljim tekstovima, isključivo, kao Đurđevac. U prilog tome idu činjenice: diskusija oko Stefanice prenosi se sa istim sadržajem na Đurđevac, tj. i u prvom i u drugom slučaju traži se rušenje i kao uslov obeštećenje u visini hiljadu dukata. Lokacija u oba slučaja je ista, a kao najvažniji dokaz služi precizan tekst ugovora iz 1426. godine u kojem se kaže da je Stefanica, sin Đurđa Đuraša, sagradio Đurđevac. Jireček u istoriji Srba uopšte ne pominje Stefanicu (tvrđavu) iako se koristio dokumentima gdje se ona spominje, te se na osnovu toga može smatrati, da je i on bio mišljenja da je to ista tvrđava. Međutim, Stanoje Stanojević navodeći prijevod ugovora iz 1426. godine (tačka 3) kaže: „Đurađ će do temelja srušiti gradić Đurđevac i Stefanicu”.(11) Prema tome Stanojević smatra da su Đurđevac i Stefanica dva razna objekta, te i jednom i drugom daje obilježje gradića. Pozivajući se na njegovo mišljenje ja sam ranije iznio pretpostavku da bi Stefanicu trebalo locirati na današnje mjesto Stanjevića.(12) Nedoumicu može izazvati tekst ugavora iz 1435. godine gdje se traži da, pored Đurđevca, budu uništene i do temelja srušene, sve kuće koje su podignute iznad brda, tj. iznad tvrđave Đurđevac. Ali one se ne tretiraju kao tvrđava (gradić) i njihova lokacija na terenu može se tražiti u Stanjevićima.
(9) Srpski istorijski spomenici mletačkog arhiva: Skupio i prepisao Dr Janko Šafarik, Glasnik Društva srpske slovesnosti, knj. XIV, Beograd 1862, stp. 11.
(10) Isto, str. 16.
(11) Stanoje Stanojević: Borba o nasledstvo Baošino (1421—1426, god.) Sr. Karlovci, 1902, str. 71.
(12) Miroslav Luketić: Budva—Sveti Stefan—Petrovac, Cetinje, 1966, sor. 58—59.
Zašto je došlo do izmjene naziva tvrđave nema podataka. Ali, ako prihvatio da je Stefanica sagradio- tvrđavu, ona je u početku nosila njegovo ime. Moguće je, da joj je on isti, u čast svoga oca, izmijenio ime u Đurđevac. Đurđe se pominje do 1431. godine, a njegov sin Stefan (Stefanica) umro je 1465. godine, a kao gospodar Zete vladao je od 1436—1465. godine.(13)
I pored toga što se još od 1424. godine zahtijeva da se Đurđevac sruši, ovo nije urađeno ni 1435. godine. Kao razlog tome Jireček ističe otpor Đuraševića, za koje se tada znalo da su ,,gebellles” despotovi.(14) Nema podataka kada je Đurđevac potpuno srušen, ali se može pretpostaviti da je odluka ugovora iz 1435. godine bila odmah i izvršena, tako da njegov vijek nije bio dug. Mlečići su tačno ocijenili njegov značaj graničnog utvrđenja i time se i da objasniti njegovo stalno nastojanje i upornost da se tvrđava sruši.
Pomen Đurđevca nijesmo više srijetali osim kod S. Nakićenovića, koji opisujući Pobore i Stanjeviće kaže: „Po svoj prilici na susjednom Đurđevcu je postojala crkva, zamak i utvrde već u XV vijeku, što se spominje i u XVI vijeku (Juricvaz che si chiama chie-sa), ne navodeći izvor.(15) Hije sačuvano ni predanje za tvrđavu osim za crkvicu.
Danas je Đurđevac veliki usamljenik; sklanjaju se i borave na njemu samo jata planinskih jarebica, jer ga i lovac mimoilazi. Može se na Đurđevcu naći još poneka puščana čaura koju su partizani ispalili na neprijatelja, štiteći slobodnu teritoriju u poznatoj poborskoj bici 1942. godine.
Namjera ovog priloga je da djelimično oživi i razjasni njegovu prošlost.
(13) Enciklopedija Jugoslavije, Zagreb, 1956, knj. 2, str. 49b—499.
(14) Konstantin Jireček: Istorija Srba, knj. I, Beotrad, 1952, str. 400.
(15) Sava Nakićenović: Boka, str. 599.