Aleksandar Radović: Panonsko-paštrovski Korak

 

 

Panonsko-paštrovski Korak

Ovaj korak je, ravnim i vijugavim stazama, dug 537.051 km. Toliko, prema sajtu koji meri udalјenost gradova, iznosi razmak između početne stanice novosadskog Trga slobode sve do budvanskog Starog grada.  Panonsko-paštrovski Korak, odabranim stranicama kulturne istorije, beleži uticaje koje na istraživanje paštrovske mediteranske oblasti, ima grad iz kojeg svakog leta na hilјade turista dolaze do Lazareta i Kastela.

Panonsko-paštrovski Korak pamti i zapisuje da je povelјa o bratimlјenju Novog Sada i Budve zaklјučena 1996. godine uz prisustvo gradonačenika obeju gradova. Kao hroničari vremena minulog, gradski arhivi čuvaju dokumentaciju o ekonomskoj razmeni i projektima te saradnji na prosvetno-školskom, kulturno-obrazovnom i sportsko-manifestacionom planu koja je od tog doba ostvarena. Povelјe, arenge, pisma i drugi arheografski izvori nalaze se u muzejima, arhivama i bibliotekama svedočeći o realizovanom međuodnosu glavnog grada Vojvodine i najposećenije turističke destinacije Crne Gore.

Bogatstvo zbirki jedne biblioteke, muzeja ili arhiva, podseća znatiželјne panonsko-paštrovski Korak, ogleda se u prisustvu naslova različitog tematskog opredelјenja u njihovim odajama. Nacionalne ustanove kulture okuplјaju različite kolekcije o gradovima i naselјenim mestima sa cilјem predstavlјanja bogatstva sadržaja koje poseduju čitaocima, tim korisnicima bibliotečkih usluga.

Biblioteka Matice srpske iz Novog Sada od osnivanja Matice srpske u Pešti 16. februara 1826. godine, a naročito nakon preselјenja u Novi Sad 1864. prikuplјa, obrađuje i daje na korišćenje bibliotečki materijal koji je svojom tematikom vezan za srpske i južnoslovenske krajeve. Aktivnosti na popunjavanju zbirki Biblioteke Matice srpske dobile su na intenzitetu kada su tadašnji sekretar Matice srpske prof. Tihomir Ostojić i bibliotekar Vojin Srđanov poslali javnosti Apel na pisce, izdavače i uredništva[1]. Tim dokumentom su, 1912. godine, zatražili podršku naše sredine za prikuplјanje bibliotečke građe za Biblioteku Matice srpske. Bibliotečka građa i izvori o Paštrovićima i Južnom Jadranu prikuplјaju se još intenzivnije i sistematičnije nakon Drugog svetskog rata. Tada BMS kontinuirano i planski obnavlјa knjižne i neknjižne zbirke, kao i kolekcije stare srpske i južnoslovenske periodike.

Panonsko-paštrovski Korak i hercegnovska skalina idu nogu pred nogu. Kako beleži Nikola Malović „što si više skala prošao, više o njima znaš“.[2] Slično je i sa Korakom. Pogotovo onim panonsko-paštrovskim. Upoznat je on da u Novom Sadu, u okviru Biblioteke Matice srpske, postoji građa o paštrovskom primorju čiju kulturno-istorijsku baštinu čuva na svakom milimetru puta dužine 537.051 km.

Stopu po stopu, panonsko-paštrovski Korak beleži prisustvo bibliotečke građe koja nema oblik povezanih i ukoričenih stranica sa paginacijama već se rasipa u listolikim primercima. Pogled zaustavlјa ka polici sa geografskim kartama i planovima gradova koje Novosađani čuvaju da ih podsete na Budvu i Petrovac, da odšetaju ka Drobnom pijesku. Kulturni dijalog između primorja i kontinenta, mora i ravnice, između sna i jave nastavlјa se prelistavanjem Likovno-grafičke zbirke Biblioteke Matice srpske.

Korisnici bibliotečkih usluga, kojima se iz godine u godinu posvećuje sve veća pažnja u teorijskim aspektima ali i praktičnim realizacijama stručnih skupova u bibliotečko-informacionoj delatnosti[3], imaju priliku da u „Biblioteca Panonica“ vide plakate sa motivima paštrovskog primorja i fotografije i razglednice Petrovca, Bečića, Katiča, Bulјarice. Biblioteka Matice srpske daje na korišćenje i neknjižnu bibliotečku građu o spomenicima kulture i arhitekture Paštrovića.

Paštrovskim prijatelјima i Biblioteci Matice srpske posvećen je ovaj rad. Zapis o Paštrovićima panonsko-paštrovski Korak formirao je na osnovu pregleda lisnih kataloga Biblioteke Matice srpske, COBISS baze BMS i Digitalne verzije Biblioteke koja tekuće godine zajedno sa svojim osnivačem, Maticom srpskom, proslavlјa jubilej 190 godina postojanja. Međutim, „Skalinar“ nije jedini koji je u prethodnim decenijama Matice srpske sa Bibliotekom (1826-1838) i Biblioteke Matice srpske (1838-2016) istraživao kulturno-istorijsku baštinu Paštrovića iz krajeva u kojima „još šibaju vetrovi“.[4] Jedno od verifikovanih svedočanstava objavlјeno je tokom 2016. godine u Banatskom kulturnom centru iz Novog Miloševa. Mirjana Brković, predani istraživač starih srpskih rukopisnih i štampanih knjiga[5], kulturni istoričar Banata sa naglaskom na Novi Bečej, napisala je, posle niza bibliografskih jedinica o Paštrovićima i Paštrovski album. Knjiga se sastoji iz dve priče i dvanaest pesama (uz izuzetne fotografije Jovane Milanko, dvostrukog prvaka Srbije u podvodnoj fotografiji) u kojima su, kreativnim činovima, transponovane pojedinosti „koje se ne beleže u zvaničnim istorijama i dokumentima“.[6]

Listajući elektronsku bazu podataka Biblioteke panonsko-paštrovski Korak svedoči o susretu gradova i mesta koje biblioteke, muzeji i arhivi priređuju svojim čitaocima. Na susretištu koji je predmet ovog rada nalaze se Južni Jadran i Vojvodina, paštrovsko primorje i Biblioteka Matice srpske iz Novog Sada.

Bibliografske jedinice neknjižne građe iz Likovne zbirke Biblioteke Matice srpske primorsko-paštrovski Korak beleži u vidu jednolisnih primeraka (plakati i likovni radovi), od kartona i foto papira stvorenih jedinica bibliotečke građe (fotografije, razglednice) i knjižnih blokova (izložbeni katalozi).

Najmanje teksta poseduju plakati i likovni radovi ali su zato prepuni informacija. Uz rečenični sklop pružaju, fotografijama prikazanih predela i oblasti, ili kratkim naslovom najavlјuju manifestaciju, određeni društveni ili kulturni program.

 Primerak plakata iz Likovno-grafičke zbirke Biblioteke Matice srpske, u svega nekoliko reči, najavlјuje niz manifestacija kojim su Paštrovići, 22. novembra 1975. godine u Budvi, obeležili jubileje sopstvene kulturne istorije. Na listu papira dimenzija 69 x 35 cm ispisane su, rukom grafičkog dizajnera Slobodana Pura Đurića, jedna ispod druge, informacije o pet godišnjica paštrovskih koje su pomenutoga dana u Budvi bile proslavlјene. Panonsko-paštrovski Korak zabeležio je, ekskluzivno za čitaoce Paštrovskog almanaha a posredstvom prijatelјice bibliotekarke u Biblioteci Matice srpske, otiske dvaju plakata iz Likovno-grafičke zbirke BMS.

Činjenica je da je “nakon pobjede Komunističke partije Jugoslavije, na izborima 1919. godine, formirana (je) prva komunistička opština na Jadranu, koja je kasnije nazvana Crvena Komuna“[7], a  isto tako da „osniva se 1926. godine Društvo „Primorje“ za napredak i polјepšavanje Petrovca i okolice…“[8] Paštrovski sportisti, svedoči plakat Biblioteke Matice srpske iz Novog Sada, osnovaše prvo sportsko društvo 1910. godine. Prema rečima Miroslava Luketića „prve organizovane sportske aktivnosti u Budvi odvijale su se u okviru organizacije sokolstva… „Hrvatski soko“ formiran je u Budvi 1910, a „Srpski soko“ 1912. godine.[9] Odličan poznavalac istorije bibliotekâ u Crnoj Gori Čedomir Drašković o počecima bibliotekarstva u posmatranom arealu ističe: „Prva čitaonica u Paštrovićima, ili Biblioteka i čitaonica kao je nalazimo u literaturi zapisanu, formirana  je 1890. godine u naselju Kastio, poznatijoj Kastel Lastvi ili današnjem Petrovcu.  U kasnijem periodu svoga rada, ova čitaonica je za svoj naziv uzela ime znamenitog Paštrovića – Stjepana Mitrova Ljubiše.”[10] 

Bibliotečki materijal iz Biblioteke Matice srpske, ustanove osnovane 1838. godine, savremenim grafičkim znacima spominje i mnoge druge jubileje podneblјa koje je “dalo” konte Zanovića, Simeona Piščevića, Stefana Mitrova Ljubišu i brojne velikane pera i kista. 

Prema opisanom plakatu Slobodana Pura Đurića moguće je, jednim pogledom, sagledati koje je sve jubileje proslavlјala paštrovska komuna tokom tridesetogodišnjice od završetka Drugog svetskog rata na Južnom Jadranu, Crnoj Gori i novoformiranoj državi Južnih Slovena. Socijalistička Jugoslavija je tada baštinila mnoge tradicije južnoslovenskih plemena i naroda i sa razlogom je pažnja posvećena i Crvenoj komuni, turističkoj privredi Budve, manastirima Praskvica i Reževići, Bečićima. 

Drugi plakat koji se tematski vezuje za Paštroviće i područje koje baštini književne, sportske i jubileje ustanova koje se u njima nalaze, u Biblioteku Matice srpske stigao je u naše dane. Posrednik u distribuciji dragocene bibliotečke građe bilo je, prema evidenciji Odelјenja nabavke i razmene publikacija Biblioteke Matice srpske, Udruženje Paštrovića i prijatelјa Paštrovića „Drobni pijesak“ iz Beograda. Ovo udruženje već više od pedeset godina, sa prekidima doduše, održava Paštrovske večeri i tribine posvećene zavičaju u glavnom gradu Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, Savezne Republike Jugoslavije i Republike Srbije. Prostori u kojima su susreti održavani behu svih ovih godina različiti, beleži u tekstu[11] o radu Udruženja Paštrovića i prijatelјa Paštrovića u Beogradu, u minulom i današnjem vremenu, Dušan Medin. Prilike druge, a želјe iste: da se stotinu kilometara daleko od Kralјičine plaže zabeleži sećanje za paštrovske pregaoce u zemlјi i svetu.

Jedno takvo okuplјanje održano je 1. marta 2014. godine u Etnografskom muzeju u Beogradu. Program je nosio naziv, obaveštava plakat Biblioteke Matice srpske, U počast Ljubiši, u slavu pevanih i aranžiranih kompozicija po književnim tekstovima najpoznatijeg Paštrovića među lјudima od teksta, Stefana Mitrova Ljubiše. Učesnici programa u Beogradu i njihovi brojni gosti podsetili su se tom prilikom da „najstariji notni zapisi paštrovskog muziciranja potiču iz pera hrvatskog etnomuzikologa, učitelјa klavira, horskog dirigenta i kompozitora Franje Ksavera Kuhača (1834-1911)[12] kazuje panonsko-primorskom Koraku bibliotekarka Biblioteke Matice srpske…

Trajna je opredelјenost Biblioteke Matice srpske da, iako prostorno udalјena od paštrovskih utvrđenja, sačuva trag na spomenike nepokretne kulturne baštine sa prostora Južnog Jadrana. Moralna obaveza Matice srpske sa Bibliotekom, preduzeta Osnovom, osnivačkim aktom Matice srpske, da štampanom rečju, audio i video zapisima i multimedijalnim sadržajima očuva sećanje na „naše lјude i krajeve“[13] traje i u trećem milenijumu.

U kolekciji likovnih radova Biblioteke Matice srpske čuvaju se primerci koji, vizuelnim predstavama iz njene Likovno-grafičke zbirke, upotpunjuju saznanja o Paštrovićima. O jednom od njih Dušan Medin zabeleži da se „kao osnovni motiv prepoznaje ostatak tvrđave Kastelo posmatran sa zapadne strane, a vide se i plovila na moru sa raširenim jedrima na pučini, kao i prepoznatljivi pejzaži Lazareta i okoline“[14]. Pomenuta grafička predstava drevnih utvrđenja kraj Petrovca na Moru bakrorezno je delo F. Cajsa i P. Arensa.[15] I nije jedina koja svedoči o značaju koji je učinjen za afirmaciju Južnog Jadrana i na terenima koji su prostorno udalјeni od Lazareta i Kastela. Osim naslova Castel Lastua iz 1849. godine i dela Budua[16], biblioteka iz Novog Sada poseduje dve grafike naslovlјene  Fort Precieca i Fort Precieca II čiji je autor dansko-nemački slikar Luj Gurlit (1812-1897). Umetnik je, utvrđeno je, prethodnim istraživanjima o kulturno-istorijskoj baštini Paštrovića, tvrđavu u Budvi bakrorezao 1859. godine.

Vekovna misija Biblioteke Matice srpske da nabavi, katalogizira i daje na korišćenje bibliotečki materijal koji se, između ostalog, odnosi na afirmaciju podneblјa opevanog u nizu zapisa etnološkog, književnog i likovnog izraza među kojima se ističe kapitalna studija Jovana Vukmanovića (1960). Miroslav Luketić, Mila Medigović Stefanović, Radomir V. Ivanović i Zlata Marjanović su samo neki od savremenika autora ovih redova koji su u 20. i 21. veku nastavili Vukmanovićev rad. Na kratko je i najpoznatiji kantautor iz Novog Sada zastao ispred „salaša Svetog Vasilija“[17] i tim jutjubovskim zapisom dužine 3,58 minuta zamenio  priču o ravničarskim snašama i salašima.

Još ubedlјivije nego plakat i likovni rad o kulturno-istorijskoj baštini Paštrovića u Biblioteci Matice srpske svedoči izložbeni katalog. Knjižice od svega nekoliko strana dokumentuju, reprodukcijom slike, grafike ili vajarskog dela, izmaštane svetove umetničkih dela iz vizija i snoviđenja slikara, vajara, majstora grafičkog dizajna. Biblioteka Matice srpske čuva u zbirkama neknjižne bibliotečke građe raznovrstan materijal na kojima su predstavlјeni pojedinačni umetnici i umetničke grupe poreklom iz Paštrovića. Bibliotečka građa i izvori su ti na kojima slikari i autori crteža stvaraju utiske ponete iz paštrovskog zavičaja. Inače, pomenuti kraj Crne Gore prisutan je u istorijama umetnosti od 1896. godine kada je slikar iz Paštrovića Marko K. Gregović priredio na Cetinju prvu izložbu likovne umetnosti o čemu, u više tekstova, piše Dragana Ivanović. Pogledom punog kolorita i panonsko-paštrovski Korak uočava slikarsku i grafičku umešnost naslednika Marka K. Gregovića, jer Bijenale akta „Marko K. Gregović“ specifičnim izložbenim postavkama o delikatnoj temi likovnog izraza čuva uspomenu na ovog umetnika. Gregovićeve umetničke impulse nastavlјa, između ostalih, i savremeni slikar Slobodan Slovinić, rodom Budvanin. Prema svedočenju znalaca, Slovinić „uporno ukazuje na tragiku života da bi je pobedila svetlost radosti, slika morbidnosti umiranja da bi se osetila lepota rađanja i evocira samo uski registar boja da bi se u sećanje vratio čitav koloristički vatromet.”[18]  Slikarstvo Slovinića ukazuje na protivurečnosti čovekove egzistencije i lepotu iste koja nalikuje paštrovskom ambijentu. Ogroman značaj za afirmaciju Paštrovića ima umetnost Mila Milunovića čiji slikarski kolorit duguje boravcima u Budvi i tamošnjem Starom gradu sa Modernom galerijom u njemu.  Za autora Motiva iz okoline Budve (1921) zabeleženo je da mediteranski svet o kojem kičicom svedoči „prođe kroz čula pre nego što stigne do duha, i kroz duh pre nego što uđe u – umetnost.“[19]

Da se paštrovski umetnici ostvaruju u različitim likovnim tehnikama i disciplinama potvrđuje, između ostalih, građa i izvori iz Biblioteke Matice srpske. Devet izložbenih kataloga u kojima je predmet analize vajarsko delo Stevana Luketića (1925-2002) svedoče o umetnikovom radu od 1959.[20] do 1985. godine. Tada je u glavnom gradu Hrvatske i Modernoj galeriji  u Budvi priređena izložba stvaraoca koji se najčešće „opredelјuje za metal kao materijal koji u potpunosti odgovara njegovoj stvaralačkoj ličnosti“.[21] Reči likovne kritičarke Lucije Đurašković potvrđene su i u izložbenom katalogu koji poseduje Biblioteka Matice srpske. „Veze koje postoje sa podnebljem iz koga je ponikao nijesu doslovne i čitljive, ali je njihovo dublje prepoznavanje u trajanju crnogorskih planina i njihovih masa, u jednostavnim površinama – zidinama Budve; i u otsjajima na morskoj površini, uočljivo na njegovim skulpturama, kao misao želja i postojanje“.[22]

            Primerci izložbenih kataloga iz BMS u velikoj meri upotpunjuju saznanja o vajaru Stevanu Luketiću koji se, prema rečima Lucije Đurašković, iskazivao i kao akvarelista o čemu svedoči i poslednja izložba za života u galeriji Art na Svetom Stefanu (2002).

Najzad, fotografije paštrovskog primorja i odabrani motivi kompletiraju utisak o značaju Paštrovića i primorja kao specifičnog areala u okviru južnoslovenske kulturne baštine. U literaturi o paštrovskom primorju koja je objavlјivana u prethodnim decenijama fotografije i razglednice su doprinosile uverlјivosti iskazanog i pripovedanog. U novijoj literaturi o lepotama Južnog Jadrana, autorka knjige Uramlјena lјetovanja Mila Medigović Stefanović se potrudila da pronađe i nove vizuelne stranice bogatog patrovskog almanaha.

Biblioteka Matice srpske, koja u okviru Odelјenja kataloško-bibliografske obrade čuva, obrađuje i daje na korišćenje neknjižnu građu, čuva fotografije i razglednice paštrovskog primorja. Najveći broj primeraka iz zbirki BMS počinje naslovom „Pozdrav iz Budve“ kojima je, prilikom kataloškog opisa, bibliotekar priklјučio tekstove poput „panorama Starog grada“, „Slovenska plaža“ i druge. Kataloške jedinice na kojima su fotografije Petrovca i Svetog Stefana, podsećaju i današnjeg turistu (možda baš Novosađanina!) na istoriju mesta koje je odabrao za svoj godišnji odmor ili poslovni put. Na fotografijama i razglednicama Biblioteke Matice srpske je „Sveti Stefan fotografisan danju i noću“, a kataloška praksa  omogućuje i kreacije prilikom opisa bibliotečke građe i izvora. Tako je prepoznatlјiva odrednica za Sveti Stefan, biser jadranske obale, „grad-hotel“…  

Multimedijalni projekat Uramlјena lјetovanja, pod uredništvom predanog istraživača kulturno-istorijske baštine Paštrovića Dušana Medina, podstiče i snažne estetske utiske prožete fotografijama opisivanih predela. Opisujući ambijent kojem je posvetila decenije istraživanja, Medigović Stefanović u knjizi konstatuje: „Na relaciji od Budve do Bara ređaju se najprivlačnije plaže: Jaz, Mogren, Slovenska plaža, Bečići, Kamenovo, Pržno, Kralјičina plaža, Miločer, Sveti Stefan Galije, Drobni Pijesak, Perazića Do, Petrovac, Lučice, Bulјarica, Perčin, Čanj, Sutomore i sve su izuzetne jer obiluju sitnim pijeskom, zdravom vodom, čistim vazduhom i lijepom okolinom.“[23] Poznavaoci prilika u turističkoj privredi Južnog Jadrana i posetioci pomenutih kupališta mogu da se uvere da je i danas, devet decenija od dolaska prvih turista u ovaj deo crnogorskog primorja, uprkos promenjenim društveno-ekonomskim uslovima života, paštrovski kraj (p)ostao atraktivan za brojne goste.

 

KORAK OD 537.051 km

           

Na 537.051 km od novosadskog Trga slobode, na vratima Citadele, panonsko-paštrovski Korak zastaje. Pređeni put obavezuje. Volјom i vođen želјom da približi bibliotečku građu i izvore koji se čuvaju u Biblioteci Matice srpske skreće pažnju na još jedan izložbeni katalog koji sa sobom nosi. Prva izložba likovnih radova iz gradova pobratima Opštine Budva u izdanju Skupštine opštine (2003) Grada koji, baš kao i Novi Sad, ima u centru poslastičarnicu sa imenom „muzičkog čuda od deteta“[24], još jednom i ne poslednji put ukazuje na bliskost dalekog.[25]

Vekovi postojanja paštrovske komune mnogo su duži nego odjeci tog postojanja u bibliotekama, muzejima i arhivima na južnoslovenskim prostorima. Uprkos ovoj činjenici, Biblioteka Matice srpske iz Novog Sada, odabranim primercima neknjižne građe o višestoletnom trajanju paštrovskom, svedoči o bogatstvu svojih zbirki. Veze uspostavlјene između ravničarskih i primorskih krajeva, posredovane knjižnom i neknjižnom građom bibliotekâ, potvrđuju svoju trajnost.[26]  

 

 

LITERATURA:

 

1. Drašković, Č. 2002. Bibliotekarstvo u Crnoj Gori: između tradicije i perspektive. Centralna narodna biblioteka Crne Gore “Đurđe Crnojević”.

2. Pavlović, Branka. 2014. Spomen dom „Crvena komuna“ Petrovac:1987-2003. Paštrovski almanah I. Luketić M. i M. Kentera (ur.). Sveti Stefan – Petrovac: M. Kentera i Miroslav Luketić.

3. Lazaret i Kastelo : nadahnuće i motiv. 2015. Spomen dom Crvena komuna, Petrovac na Moru, 31. jul – 9. avgust 2015. [autor projekta, koncepta izložbe i kataloga Dušan Medin]. Budva : JU Muzeji i galerije Budve.
4. Luketić, Miroslav. 1997. Turizam u Budvi: 1918-1941, Budva, M. Luketić.
5. Malović, Nikola. 2011. Herceg Novi grad sa 100.001 stepenicom. Herceg Novi: Knjižara So.

6. Medigović Stefanović, M. 2013. Uramlјena lјetovanja: prilog turističkoj istoriji Paštrovića. Beograd: Udruženje Paštrovića i prijatelјa Paštrovića u Beogradu „Drobni pijesak“.
7. Medin, D. Kulturni i naučni rad Udruženje Paštrovića i prijatelјa Paštrovića u Beogradu „Drobni pijesak“ od 2002. do 2014. godine, Paštrovski almanah I. Luketić, M.i M. Kentera (ur.) Sveti Stefan-Petrovac: Marko Kentera i Miroslav Luketić.
8. Ostojić, Tihomir. 1912. Molba. U: Rad i Imenik Matice srpske. Sv. I. Novi Sad: Matica srpska, 38-41.

8. Protić, Miodrag B. 1956. Savremenici: likovne kritike i eseji I. Beograd: Nolit.

9. Subotić, Irina. 1993. Slobodan Slovinić – optimizam u tragici. Predgovor u: Slobodan Slovinić: retrospektiva: 1961:1991. [Podgorica]: Republički kulturni centar.

10. Paštrovski almanah I. 2014. Luketić M. i M. Kentera (ur.) Sveti Stefan – Petrovac: M. Kentera i Miroslav Luketić.

11. Začuh vilu u dubravu đe pjesan poje: zbornik radova o paštrovskoj i budvanskoj muzičkoj tradiciji i srodnim temama. 2016. Marjanović Z. i D. Medin (ur.). Beograd: Udruženje Paštrovića i prijatelјa Paštrovića u Beogradu „Drobni pijesak“: Petrovac na Moru: Društvo za kulturni razvoj „Bauo“. 2016. Beograd-Petrovac na Moru,

 

ELEKTRONSKI IZVORI:

https://www.youtube.com/watch?v=prYsDW15PmQ

 

 

[1] Ostojić, Tihomir. „Molba“. U Rad i Imenik Matice srpske, sv. I, 38-41. Novi Sad: Matica srpska, 1912.

[2] Malović, Nikola: Herceg Novi grad sa 100.001 stepenicom. Herceg Novi: Knjižara So, 2011, 79.

[3] Skreće se pažnja na rad krovne organizacije u bibliotekarstvu u Srbiji, Bibliotekarskog društva Srbije, čiji je sajt posvećen aktuelnim tendencijama  i korisničkom aspektu poslovanja u bibliotekarstvu  https://bdskonferencija2016.wordpress.com/

[4] https://www.youtube.com/watch?v=KvirTJ7o_D8

[5]Autorka je izdanja Srpske knjige i periodika 18. veka (Novi Sad; Biblioteka Matice srpske, 1996); postavila je izložbu sa katalogom Srpska knjiga u Beču: 1741-1900 (Novi Sad: Biblioteka Matice srpske, 2002, zajedno sa Jasnom Kartalović); redaktorka knjige Biblioteka Save Tekelije (Novi Sad: Biblioteka Matice srpske, 1997); priređivač izložbi o Zahariju Orfelinu, Jovanu Hadžiću i Srbima u 1848. godini u Biblioteci Matice srpske.    

[6] Mirjana Brković, Paštrovski album, Novo Miloševo, Banatski kulturni centar, 2016, 83.

[7] Branka Pavlović. Spomen dom „Crvena komuna“ Petrovac, 1987-2003, Paštrovski almanah I, priredili Miroslav Luketić, Marko Kentera, Sveti Stefan, Petrovac, M. Luketić, M. Kentera, 2014, 154.  

[8] Mila Medigović Stefanović. Uramlјena lјetovanja: prilog turističkoj istoriji Paštrovića. Beograd: Udruženje Paštrovića i prijatelјa Paštrovića u Beogradu „Drobni pijesak“, 2013, 64.   

[9] Miroslav Luketić. Turizam u Budvi: 1918-1941, Budva, M. Luketić, 1997, 210.

[10] Čedomir Drašković. Bibliotekarstvo u Crnoj Gori: između tradicije i perspektive. Centralna narodna biblioteka Crne Gore “Đurđe Crnojević”, 2002, 69.

[11] Dušan Medin. Kulturni i naučni rad Udruženje Paštrovića i prijatelјa Paštrovića u Beogradu „Drobni pijesak“ od 2002. do 2014. godine. Paštrovski almanah I. Priredili Miroslav Luketić, Marko Kentera. Sveti Stefan-Petrovac, 2014. M. Kentera: M. Luketić, 144-153.

[12] Zlata Marjanović. Muzička tradicija Paštrovića kroz notne i tonske zapise (XIX –XXI vek). U:  Začuh vilu u dubravu đe pjesan poje: zbornik radova o paštrovskoj i budvanskoj muzičkoj tradiciji i srodnim temama. Beograd-Petrovac na Moru, Udruženje Paštrovića i prijatelјa Paštrovića u Beogradu „Drobni pijesak“, 2016, 38.

[13]  Naši lјudi i krajevi, zbirka portreta i pejzaža Antuna Gustava Matoša (1873-1914), pesnika, felјtoniste, esejiste i putopisca objavlјena je 1910. godine u izdanju Josipa Sokola, knjižara i antikvara zagrebačkog, kasnije u Matoševim Sabranim djelima  (Vidici i putovi; Naši ljudi i krajevi. Zagreb: JAZU, Liber, Mladost, 1973).   

[14] Lazaret i Kastelo : nadahnuće i motiv : Spomen dom Crvena komuna, Petrovac na Moru, 31. jul – 9. avgust 2015. / [autor projekta, koncepta izložbe i kataloga Dušan Medin].  Budva : JU Muzeji i galerije Budve, 2015 , 62.

[15] Teškoće prilikom istraživanja ovakvih i sličnih grafičkih predstava postoje jer se na mnogim stranim sajtovima odnosno internet prezentacijama privatnih ponuđača za otkup nalaze nepotpuni podaci (nerazrešeno ime bakroresca i drugo), a samim tim se ove nejasnoće ponavlјaju i prilikom kataloškog opisa u bibliotekama i muzejima koje poseduju dragocenu grafičku građu o balkanskim krajevima.

[16] Likovni rad dimenzija 12 x 19 cm autora Cajsa i Arensa iz 1849. godine prikazuje zidine Budve i odbrambenu kulu Paštrovića; signatura u BMS LR III 14.

[17] https://www.youtube.com/watch?v=prYsDW15PmQ

[18] Irina Subotić. Slobodan Slovinić – optimizam u tragici. Predgovor u: Slobodan Slovinić: retrospektiva: 1961:1991. [Podgorica]: Republički kulturni centar, 1993., 13-14.

[19] Miodrag B. Protić. Savremenici: likovne kritike i eseji I. Beograd: Nolit, 1956, 85.

[20] BMS čuva izložbeni katalog iz 1980. godine kada je u zagrebačkoj Galeriji novoj prikazano Luketićevo vajarsko delo između godina 1959-1964 sa tekstom Zvonka Makovića (signatura u BMS Uk IV 582).

[21] Lucija Đurašković. Stevan Luketić: (1925-2002). Paštrovski almanah I. Priredili Miroslav Luketić, Marko Kentera. Sveti Stefan-Petrovac, 2014. M. Kentera: M. Luketić, 174.  

[22] Tekst Milana M. Marovića pisan kao predgovor izložbenom katalogu Stevan Luketić, Umjetnička galerija Crne Gore (Cetinje, 1973), [3].  

[23] Mila Medigović Stefanović. Uramlјena lјetovanja: prilog turističkoj istoriji Paštrovića. Beograd: Udruženje Paštrovića i prijatelјa Paštrovića u Beogradu „Drobni pijesak“, 2013, 25.  

[24] http://www.caffemozart.com/index.php?option=com_content&view=article&id=56&Itemid=27&lang=sr; http://www.021.rs/story/Novi-Sad/Vesti/123510/Poslasticarnica-Mocart-proslavila-20-rodjendan.html

[25] Bojan Jovanović. Bliskost dalekog: anahronike III. Novi Sad: Stylos, 2005.

[26] Dodatak radu je kataloški opis devet primeraka neknjižne bibliotečke građe iz Likovno-grafičke zbirke Biblioteke Matice srpske koji ilustruju tekst Panonsko-primorski Korak. Prikazano je i šest skenova bibliotečke građe o kulturno-istorijskoj baštini Paštrovića koje poseduje BMS (dva plakata, jedan  izložbeni katalog i tri likovna rada iz LGz BMS).